Η πατριαρχία δίνει σε λίγους άνδρες την πρόσβαση στην κοινωνική ισχύ, ενώ στους υπόλοιπους δίνει την ισχύ ενάντια στις γυναίκες, κλέβοντάς τους κομμάτια της ανθρωπιάς τους. Αυτή είναι μια ωμή συναλλαγή κολοσσιαίων διαστάσεων.
Η λέξη “πατριαρχία” χρησιμοποιείται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, που οδηγούν σε παρανοήσεις. Λόγω αυτής της παρανόησης, οι άντρες στοχοποιούνται με διάφορους τρόπους.
Με αυτό το άρθρο επιδιώκω να προσεγγίσω την έννοια της λέξης “πατριαρχία”, μιας και δε διαθέτω ακόμα έναν ορισμό που να με ικανοποιεί πλήρως. Θα μιλήσω, κυρίως, για το πώς σχετίζεται η έννοια αυτή με τους άντρες αλλά και με όλους μας.
Θα συνεχίσω ξεκαθαρίζοντας τους βαθείς προβληματισμούς μου σχετικά με τη διαιώνιση της πατριαρχίας, στον δυτικό, τουλάχιστον, κόσμο κατά τα τελευταία 7.000 χρόνια και θα ολοκληρώσω λέγοντας τι μπορεί ο καθένας από εμάς να κάνει για αυτό.
Τι είναι η πατριαρχία;
Ένα από τα πράγματα που μας δυσκολεύει να μιλήσουμε ανοιχτά για την πατριαρχία, είναι ότι πολλές φορές δεν έχουμε την επίγνωση να δούμε τα συστήματα ξεχωριστά από τα άτομα που τα απαρτίζουν και επηρεάζονται από αυτά. Αντιθέτως, όλα αντιμετωπίζονται σαν ατομικά προβλήματα και με ατομικές, μόνο, λύσεις.
Αυτός είναι, δυστυχώς, και ο λόγος που τα επιτεύγματα του 2ου κύματος φεμινισμού στους δυτικούς πολιτισμούς (π.χ. η πρόσβαση σε περισσότερες δουλειές και εκπαίδευση κλπ) βρίσκονται σε ατομικό επίπεδο. Οι αλλαγές στο πατριαρχικό σύστημα είναι πολύ λίγες και δεν είναι προσβάσιμες για παράδειγμα στις σκουρόχρωμες γυναίκες ή σε γυναίκες με χαμηλότερα εισοδήματα.
Επομένως, τί είναι αυτό που ονομάζω πατριαρχικό σύστημα; Συλλέγω προσεκτικά σκέψεις και πληροφορίες, γιατί αναζητώ εκείνη τη διακριτικότητα και την απλότητα που μου αρέσει να αποδίδω στις έννοιες.
Πατριαρχία, όπως το προσεγγίζω, είναι ένα σύστημα που περικλείει την κοσμοθεωρία και τις ρυθμίσεις για το πώς πρέπει να (συν)υπάρχουμε ως άνθρωποι σε αυτόν τον πλανήτη, το κρυφό σχέδιο για το τί θεσμούς πρέπει να δημιουργήσουμε, καθώς και τις κατευθυντήριες γραμμές για το πώς θα μεγαλώσουμε τους νέους ώστε να τους προετοιμάσουμε για αυτό ακριβώς το σύστημα.
Η υποβόσκουσα αρχή της πατριαρχίας, όπως την αντιλαμβάνομαι, είναι ο διαχωρισμός και ο έλεγχος. Ο διαχωρισμός γίνεται από τον εαυτό, τον άλλο, τη ζωή και τη φύση. Οι βασικές δομές που έχουμε δημιουργήσει βασίζονται στην κυριαρχία και την υποταγή και η κοσμοθεωρία που έχουμε κληρονομήσει δικαιολογεί τα στοιχεία αυτά ως απαραίτητα για να ξεπεράσουμε τη βασική μας φύση και τη ‘’Φύση’’, ιδωμένη σαν κάτι έξω από εμάς. Υπερηφανευόμαστε για τον “αυτο-έλεγχο” και συνοφρυωνόμαστε στον “συναισθηματισμό”. Λειτουργούμε οργανωτικά, με διαταγές και φόρμες, ενώ αντιμετωπίζουμε τη φύση σαν υλικό προς εκμετάλλευση, χρήση, υποταγή και πώληση.
Γιατί “πατριαρχία” κι όχι κάποια άλλη λέξη; Γιατί στην ευρωπαϊκή ιστορική γενεολογία, η οποία αργότερα επηρέασε και άλλες κουλτούρες μέσω της αποικιοκρατίας, η μετατόπιση προς τον διαχωρισμό και έλεγχο συνέπεσε με την ανακήρυξη της πατρικής φιγούρας ως κεντρικής. Το πώς η πατρότητα έγινε κεντρική έπειτα καθώς δεν ανήκε στο 97% της ιστορίας του Homo Sapiens, είναι ένα θέμα που ξεπερνά το σκοπό του συγκεκριμένου κειμένου.
Το σημαντικό είναι πως, από τη στιγμή που η πατρότητα γίνεται κυρίαρχη, ο έλεγχος των γυναικών είναι αναπόφευκτος, μιας και αυτός εξασφαλίζει την αξιοπιστία για το ποιος είναι ο πατέρας. Υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ του βιολογικού πατέρα και του τέκνου, το οποίο μπορεί να εξαλειφθεί πλήρως μόνο με τον περιορισμό της γυναίκας, έτσι ώστε να μην έχει επαφή με άλλους άνδρες. Γι’ αυτό οι πατριαρχικές κοινωνίες είναι, εξ ανάγκης, κοινωνίες διαχωρισμού και ελέγχου. Έχουμε τόσο συνηθίσει αυτό το είδος σχέσων, που οι περισσότεροι από εμάς δεν μπορούν να δουν καν οτι είναι δικό μας κατασκεύασμα.
Άνδρες, γυναίκες και πατριαρχία
Έχω παρατηρήσει, έχω συναναστραφεί και έχω υποστηρίξει αμέτρητες γυναίκες και άντρες στο πολύπλοκο ταξίδι τους προς την απελευθέρωση από τα τρομακτικά συμπτώματα της πατριαρχίας. Γνωρίζω πως τα αγόρια, δεκαετίες τώρα, κακοποιούνται με τρόπο διαφορετικό από τα κορίτσια, ώστε να προετοιμαστούν για θέσεις εξουσιαστικές.
“To να φοράς ‘μάσκα’ (η λέξη μάσκα εμπεριέχεται στη λέξη masculinity) είναι το πρώτο μάθημα για την πατριαρχική αρρενωπότητα που μαθαίνουν τα αγόρια. Το αγόρι μαθαίνει πως τα βαθιά του συναισθήματα δεν μπορούν να εκφραστούν αν δεν συμμορφώνονται με τις συμπεριφορές που θεωρούνται αποδεκτές ως ανδρικές από το σεξισμό. Ζητώντας του να εγκαταλείψει τον αληθινό εαυτό του για χάρη του πατριαρχικού ιδεώδους, το αγόρι διδάσκεται από πολύ νωρίς την αυτο-προδοσία και ανταμοίβεται για την δολοφονία της ψυχής του”1.
Στο τέλος, η πατριαρχία δίνει σε λίγους άνδρες την πρόσβαση στην κοινωνική ισχύ, ενώ στους υπόλοιπους δίνει την ισχύ έναντια στις γυναίκες, κλέβοντάς τους κομμάτια της ανθρωπιάς τους. Αυτή είναι μια ωμή συναλλαγή κολοσσιαίων διαστάσεων. Μπορώ να θεωρήσω πως κεντρική πηγή της βίας είναι ακριβώς αυτό: η φυσική, συναισθηματική και πνευματική αποκτήνωση αγοριών και κοριτσιών. Κάθε άνδρας που με γνωρίζει προσωπικά, μπορεί να επιβεβαιώσει την άπειρη στοργή που τρέφω για τα δεινά των ανδρών.
Η πιο βαθιά μου πεποίθηση είναι η εξής: κανένα ανθρώπινο ον δε θα έβλαπτε ποτέ ένα άλλο, αν δεν υφίστατο αυτή την κακοποίηση, που του στερεί την επαφή με την φυσική του γενναιοδωρία, την καλοσύνη, το νοιάξιμο και την συμπόνια. Την άποψη αυτή συμμερίζεται κι ένα πλήθος ανθρώπων που έχουν μελετήσει τη βία, μεταξύ των οποίων η Alice Miller και ο James Gilligan, προσωπικότητες – κλειδιά που με επηρέασαν βαθιά.
Ποιός ο ρόλος των γυναικών σε όλο αυτό; Από προσωπική εμπειρία, μελέτη και συζητήσεις, γνωρίζω πως η κατάσταση είναι εξίσου πολύπλοκη. Γιατί, με εξαίρεση το θέμα των παιδιών, δεν είμαστε εκπαιδευμένες να είμαστε κυριαρχικές στις σχέσεις μας με τους άλλους, μας έχει “κλαπεί” η ελευθερία και η δύναμη και μας έχει επιτραπεί να διατηρήσουμε κάποια θεμελιώδη συναισθήματα που χρήζουν αποδοκιμασίας και σφοδρού χλευασμού όταν απαντώνται σε άνδρες.
Όλοι μας, άνδρες και γυναίκες, έχουμε εκπαιδευτεί στην πατριαρχία και την μεταφέρουμε από γενιά σε γενιά. Κάποιες από τις πιο βάναυσες πρακτικές βίας εναντίον των κοριτσιών (πχ κλειτοριδεκτομή ή δέσιμο των πελμάτων) εφαρμόζονται από γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των ίδιων τους των μητέρων, και όχι από άντρες.
Δεν κατηγορώ τους άνδρες, ούτε τους βλέπω σαν το πρόβλημα. Δεν κατηγορώ ούτε τις γυναίκες. Εν τέλει, δεν κατηγορώ κανέναν.
Αγωνιώ και θλίβομαι για όσα έχουν συμβεί σε όλους μας, αλλά και στον πλανήτη μας, καθώς και για τον τόσο λίγο χρόνο που χρειάστηκε για να δημιουργήσουμε αυτή την καταστροφή – 7000 χρόνια για κάποια αποτελέσματα και μερικές μόνο δεκαετίες για άλλα. Σε μερικά μέρη του κόσμου, η επαφή με τους Ευρωπαίους αποίκους έφερε τον αποδεκατισμό ολόκληρων πληθυσμών, μέσα σε λίγες δεκαετίες. Στην Hispaniola (το δεύτερο σε έκταση νησί μετά την Κούβα στην Καραϊβική), για παράδειγμα, ο πληθυσμός μειώθηκε από εκατοντάδες χιλιάδες το 1492, σε 14,000 το 1517, έπειτα από την υποδούλωση και την ανακατεύθυνση των πόρων.
Καπιταλισμός, Πατριαρχία και το μέλλον της ανθρωπότητας
Κάθε σύστημα καταπίεσης το προσεγγίζω σαν το κυρίαρχο συστατικό της πατριαρχίας, σαν το αρχικό σχέδιο για σχέσεις εξουσίας και υποταγής, που τώρα επηρεάζει όλους τους ανθρώπους του πλανήτη και αμέτρητα άλλα είδη που δεν υπάρχουν πια για να υποφέρουν στα χέρια μας. Οι πατριαρχικές κοινωνίες, χρησιμοποιώντας τη δυνατότητα να αποθηκεύσουν αποξηραμένα γεωργικά αγαθά, ξεκίνησαν τη διαδικασία συσσώρευσης και αποταμίευσης, η οποία έχει πάρει πρωτοφανείς διαστάσεις στις μέρες μας. Η τελευταία μορφή αυτού του φαινομένου, που αυξάνεται κατακόρυφα και επικίνδυνα από τη στιγμή που μάθαμε να χρησιμοποιούμε ορυκτά καύσιμα, καταστρέφει τα οικοσυστήματα στα οποία ζούμε κι όχι μόνο.
Ο καπιταλισμός, το σύστημα της συσσώρευσης, της απληστίας, του ανταγωνισμού και της εκμετάλλευσης, που είναι κυρίαρχο αυτή τη στιγμή στον πλανήτη, καταστρέφει, εν τέλει και εμάς τους δημιουργούς του. Αν θέλει κάποιος να αντιληφθεί το πώς, μπορεί να ακούσει τον Καναδό γιατρό (Ουγγρικής καταγωγής) Dr. Gabor Mate, ο οποίος καταπιάνεται με το θέμα του πώς ο καπιταλισμός μας οδηγεί στην τρέλα.
Στο πλαίσιο αυτό, θέλω να μιλήσω για το πώς επηρεάστηκα από τα σχόλια που δέχτηκα σε προηγούμενο άρθρο μου. Ο άνθρωπος που σχολίασε, με ενθάρρυνε να αποδεχτώ την πατριαρχία ακριβώς σαν αυτό που είναι: σαν μια στρατηγική που υπάρχει επειδή εξυπηρετεί κάποιες ανάγκες. Κι έπειτα, να στηρίξω και να ενθαρρύνω τους ανθρώπους να γνωρίσουν πιο υγιείς τρόπους ζωής. Όταν το διάβασα, ένιωσα ένα κύμα φόβου και απελπισίας. Αυτό το κύμα με βοήθησε να εστιάσω στο τί έχει σημασία για μένα: θέλω περισσότερη συντροφικότητα και κινητοποίηση, μαζί με άλλους, ώστε να σκεφτούμε, να μιλήσουμε και να δράσουμε για να μεταβάλουμε τις σχέσεις εξουσίας και υποταγής, καθώς και τον διαχωρισμό, τον έλεγχο και την ανεπάρκεια που βρίσκονται στη ρίζα τους. Με άλλα λόγια, θέλω ενότητα ώστε να ξεπεράσουμε το κληροδότημα της πατριαρχίας και τις συνέπεις της, συμπεριλαμβανομένων όλων των παρελκομένων, όπως ο καπιταλισμός, η ανωτερότητα λευκών, το εμπόριο παιδιών κλπ.
Φυσικά η πατριαρχία, όπως και κάθε ανθρώπινο δημιούργημα, είναι μια στρατηγική που απευθύνεται σε κάποιες ανάγκες. Το ίδιο και η δολοφονία. Δεν υπάρχει λόγος να ασπαστούμε κάτι επειδή ικανοποιεί κάποιες ανάγκες. Αυτοί που θέλω να αγκαλιάσω είναι οι άνθρωποι και όχι το σύστημα της πατριαρχίας. Γιατί η πατριαρχία είναι σαν τον καρκίνο. Εξαπλώνεται και κάνει μεταστάσεις. Δεν νοιάζεται για τα υγιή κύτταρα που θέλουν να ζήσουν και να πεθάνουν ειρηνικά. Όπως και ο καρκίνος, είναι μη – βιώσιμη. Η πατριαρχία θα τελειώσει. Το μόνο ερώτημα είναι το εξής: θα πεθάνουμε κι εμείς μαζί της ή θα καταφέρουμε να απελευθερωθούμε σύντομα για να την σκοτώσουμε και να επιστρέψουμε σε μια ζωή συνεξαρτώμενη από την υπόλοιπη μαγεία αυτού του πλανήτη;
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Έρχομαι, τώρα, στην ερώτηση τί μπορεί να κάνει ο καθένας μας, από όπου και να βρίσκεται, για να αλλάξει τις συνθήκες που συντηρούν την πατριαρχία. Η πιο απλή απάντηση είναι η εξής: υιοθετείστε τη μη-βία και εφαρμόστε την ολοκληρωτικά.
Ολοκληρωτικά σημαίνει όχι μόνο τα σημεία που φαίνονται εύκολα στον καθένα. Γιατί αυτό μπορεί να αναπαράγει μοντέλα προνομίων και διαχωρισμού. Να ένας απλός τρόπος που μπορεί να γίνει αυτό, χωρίς καμία κακή πρόθεση: για τους προνομιούχους είναι πολύ πιο εύκολο να πιστεύουν στην ενότητα, παρά στο να θέσουν σε δοκιμασία την δική τους άνεση. Αυτή η μερική υιοθέτηση της μη-βίας αναπαράγει τα προνόμια επειδή δεν θέτει σε δοκιμασία την πηγή της άνεσης των προνομιούχων, ούτε τη σχέση της με τις κακουχίες των περιθωριοποιημένων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, για παράδειγμα, πολλοί λευκοί να λένε ‘’Όλων οι ζωές μετράνε’’-αξιώνοντας ισότητα για όλους, επιφανειακά – χωρίς να συνειδητοποιούν ότι η πράξη τους αυτή απορρίπτει και παραγράφει το γεγονός ότι οι ζωές πολλών ανθρώπων δεν μετράνε εντός του συστήματος που ζούμε. Είναι παράδοξο και λυπηρό ότι η άρνηση της ύπαρξης δομικών διαφορών βαθαίνει αυτές τις διακρίσεις.
Δεν εικάζω ότι γνωρίζω τους τρόπους με τους οποίους η υιοθέτηση της μη-βίας θα είναι προκλητική για τους περιθωριοποιημένους. Ειδικά λόγω της κοινωνικής μου θέσης, δηλώνω κατηγορηματικά ότι δε θέλω να πω σε ανθρώπους που έχουν περιθωριοποιηθεί συστηματικά για αιώνες, τι να κάνουν με τις ζωές τους, καθώς αυτό θα ήταν ακόμα μια μορφή διαχωρισμού και υποταγής, παρά την καλή μου πρόθεση.
Αυτό που θέλω, είναι να μιλήσω σε όλους σας, οπουδήποτε κι αν βρίσκεστε στον κόσμο και σε οποιαδήποτε κοινωνία κι αν ανήκετε. Σε εσάς που σας εμπνέει και σας συγκινεί αυτό το τεράστιο καθήκον και θέλετε να συνεισφέρετε στην αλλαγή και να επωμιστείτε ό,τι συνεπάγεται η προσωπική σας αφοσίωση. Εσάς και μόνο εσάς προσκαλώ.
Ξεκινήστε επανα-προσδιορίζοντας τον εαυτό σας σε σχέση με όσα εκπαιδευτήκατε να πιστεύετε, να πράττετε και να είστε. Εξετάστε όσα σας δόθηκαν και δείτε ποια, πραγματικά, εξυπηρετούν τις ανάγκες της ζωής, τις δικές σας, των διπλανών σας. Και όταν λέω όλα εννοώ όλα. Πώς αλληλεπιδράτε με τους άλλους, τι κίνητρα δίνετε στον εαυτό σας, ποιά είναι η σχέση σας με το χρήμα, πώς προσεγγίζετε τη δουλειά, τι πιστεύετε για τη σχέση σας με την πολιτική, πώς έχετε εκπαιδευτεί σχετικά με τα φύλα, πώς απαντάτε σε ανθρώπους διαφορετικούς από εσάς, πώς μιλάτε στα παιδιά σας (εάν έχετε).
Αυτή η διαδικασία, ξανά και με νέο τρόπο, τιμά και επιβεβαιώνει τις υποταγμένες ανθρώπινες πτυχές μας, τις σχετιζόμενες με το γυναικείο φύλο, όπως το νοιάξιμο, η ευαισθησία και η προσοχή στις σχέσεις. Έτσι, αποκαθίσταται η ολότητα μέσα μας. Είναι μια δουλειά ζωής και είναι μεθυστικά απελευθερωτική. Διορθώστε την κοινωνικότητά σας, αν μπορείτε, και ξανα-διαλέξτε ποιοί θέλετε να είστε σε αυτόν τον κόσμο, σκεπτόμενοι πώς είναι να είστε ελέυθεροι από φοβους, υποχρεώσεις, “πρέπει”, συνήθειες και παρορμήσεις. Πώς είναι για εσάς να επιλέγετε τα πάντα στηριζόμενοι στις εσωτερικές σας αξίες και το όραμα. Δύσκολο; Από την εμπειρία μου, δεν υπάρχει κάτι καλύτερο από αυτό.
Παράλληλα, με όση περισσότερη καλοσύνη προς τον εαυτό σας, διερωτηθείτε ποιά είναι η σφαίρα επιρροής σας στον κόσμο. Μπορεί να είναι μόνο η οικογένειά σας ή μπορεί να είναι η διευθυντική σας θέση σε μια εταιρεία. Μπορεί να είστε ένας πολιτικός ή ένας καθηγητής πανεπιστημίου. Είστε ο μόνος που γνωρίζει. Μέσα από τη σφαίρα επιρροής σας ξεκίνα να δράττετε βασιζόμενος/η στο όραμα και τις αξίες σας, παίρνοντας τα ρίσκα που μπορείτε να διαχειριστείτε και να συνεχίσετε μαζί τους, όχι περισσότερο. Αν προέρχεστε από άνετες κοινωνικές τάξεις θα πρόσθετα: ούτε και λιγότερο. Το να ρισκάρουμε να χάσουμε όσα λατρεύουμε, τις ανέσεις που έχουμε συνηθίσει, είναι απελευθερωτικό, ακόμα κι αν αρχικά μοιάζει τρομακτικό και συνταρακτικό. Γιατί μας δίνει πίσω την ευκαιρία για επιλογή.
Aφοσιώσου στην απελευθέρωση όλων μας και κάνε όσα βήματα μπορείς. Για να μη σκεφτείς ούτε στιγμή ότι η γονεϊκότητα είναι μικρής σημασίας σε αυτό, επανέρχομαι στην χαμένη μου αδερφή και σε αυτό που επιδίωξε στα λίγα δημιουργικά χρόνια της ζωής της: την γονεϊκότητα ως κοινωνική αλλαγή. Πριν λίγους μήνες, μιλούσα σε μια μητέρα τριών παιδιών. Είπε ότι η σφαίρα επιρροής της ήταν πολύ μικρή, μόνο η οικογένειά της και ότι η σχέση της με τα παιδιά της ήταν υπέροχη, γι’ αυτό και έβλεπε ότι δεν μπορεί να κάνει κάτι παραπάνω. Όταν τη ρώτησα αν εκπαίδευε τα παιδιά της να είναι ανυπάκουα, τότε κατάλαβε. Όσο δεν εκπαιδεύουμε ενεργητικά τα παιδιά μας να υψώνουν ανάστημα απέναντι στην εξουσία και δεν έχουμε το κουράγιο να πούμε την αλήθεια με αγάπη,( που είναι η βάση της μη – βίας) τόσο διατρέχουμε τον κίνδυνο να περάσουμε στις επόμενες γενιές τις δυσκολίες που οι ίδιοι έχουμε κληρονομήσει, σε έναν κόσμο που οδεύει σε εξαφάνιση με κάθε χρόνο που περνά.
Αυτό που ζητάω από όλους είναι η αφοσίωση για την αλλαγή. Δεν υπάρχουν πραγματικές επαναστατικές δράσεις, από όσο μπορώ να γνωρίζω, παρ’όλα αυτά, υπάρχουν υπέροχοι μεμονωμένοι άνθρωποι και κοινωνικές δράσεις που κάνουν βήματα για έναν κόσμο που λειτουργεί για όλους. Ασχέτως με το αν υπάρχει ή δεν υπάρχει η δράση που θα επιθυμούσες να λάβεις μέρος, μην περιμένεις την κατάλληλη αυτή δράση να σχηματιστεί. Συνήθιζα να το κάνω αυτό για χρόνια, χωρίς να το συνειδητοποιώ. Δεν πιστεύω πλέον πως, ως πλανήτης έχουμε την άνεση να περιμένουμε. Θέλω να δράσω τώρα. Κάθε μέρα. Όπου και να είμαι. Μαζί με όποιον βρεθεί εκεί. Και να μάθω καθ’οδόν πώς μπορώ να γίνω όλο και πιο αποτελεσματική. Μπορούμε ακόμα να το πετύχουμε.
Συγγραφέας: Μiki Kashtan Ψυχολόγος Ph.D, συν-ιδρύτρια του οργανισμού Bay Area Nonviolent Communication, που προάγει τη Μη – Βίαιη Επικοινωνία, καθώς και σύμβουλος του Center of Efficient Collaboration.
Μετάφραση : Ρηνέτα Κύρογλου, Μοντεσσοριανή δασκάλα
1. Βell Ηooks, The Will to Change: Men, Masculinity, and Lone
