Οι επιτελικές λειτουργίες (executive functions) είναι ένα σύνολο γνωστικών λειτουργιών οι οποίες είναι απαραίτητες για την προσαρμοστική συμπεριφορά, όπως είναι η επίλυση προβλημάτων και η κοινωνική συμπεριφορά. Είναι δηλαδή κάποιες γνωστικές διεργασίες που συντονίζουν άλλες νοητικές διεργασίες.
Οι επιτελικές λειτουργίες ενός ατόμου ενεργοποιούνται όταν πρέπει να προσαρμοστεί σε μια νέα – άγνωστη κατάσταση ή όταν πρέπει να παρουσιάσει μια μη αυτοματοποιημένη αντίδραση. Οι επιτελικές λειτουργίες παρομοιάζονται από τον Goldberg ως το έργο που επιτελεί ο Διευθύνων Σύμβουλος μιας εταιρίας ή ο Διευθυντής μιας ορχήστρας, δηλαδή ρυθμίζει και συντονίζει το έργο των συνεργατών.
Ποιες είναι οι γνωστικές λειτουργίες;
- Μνήμη Εργασίας
Είναι η ικανότητα του ατόμου να συγκρατεί πληροφορίες στη μνήμη ενώ παράλληλα εκτελεί άλλα γνωστικά έργα. Η μνήμη εργασίας δεν ταυτίζεται με την βραχυπρόθεσμη μνήμη. Είναι δηλαδή η ικανότητα διατήρησης στη μνήμη και παράλληλης διαχείρισης πληροφοριών.
- Γνωστική Ευελιξία
Είναι η ικανότητα του ατόμου να μετατοπίζει την προσοχή του από ένα ερέθισμα σε κάποιο άλλο με σκοπό να ολοκληρώσει επιτυχώς μια δραστηριότητα.
- Ανασταλτική Λειτουργία
Είναι η ικανότητα του ατόμου να εστιάζει την προσοχή του σε ένα ερέθισμα, ενώ ταυτόχρονα αντιστέκεται σε άλλα ερεθίσματα που προέρχονται είτε από τον ίδιο του τον εαυτό, είτε από το περιβάλλον. Η ανασταλτική λειτουργία έχει τρεις διαστάσεις. Πρώτον, αναφέρεται στην ικανότητα ενός ατόμου να αναστέλλει την εκτέλεση μιας μαθημένης συμπεριφοράς. Δεύτερον, αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να διακόπτει την εκτέλεση μιας συμπεριφοράς που βρίσκεται σε εξέλιξη και τέλος, αναφέρεται στην ικανότητά του ατόμου να αντιστέκεται στη παρεμβολή που προκαλείται από ερεθίσματα.
- Σχεδιασμός
Η ικανότητα του ατόμου να συντονίζει, να αξιολογεί, να παρακολουθεί και να τροποποιεί τις ενέργειές του και τις δράσεις του για την επίτευξη ενός σκοπού.
- Συντηρούμενη Προσοχή
Είναι η ικανότητα του ατόμου να εστιάζει και να διατηρεί την προσοχή του σε ένα προκαθορισμένο ερέθισμα,
ώστε να ολοκληρώσει το έργο που έχει αναλάβει.
- Συναισθηματικός Αυτοέλεγχος
Αναφέρεται στην αυτοπειθαρχία, στην προσαρμοστικότητα και στην αυτορρύθμιση του συναισθηματικού κόσμου ενός ατόμου.
- Αναβολή Ικανοποίησης
Είναι η ικανότητα του ατόμου να περιμένει για ένα συγκεκριμένο διάστημα για να λάβει την αμοιβή ή την ικανοποίηση για την ολοκλήρωση ενός έργου.
Οι ερευνητές συμφωνούν πως από τις παραπάνω επιτελικές λειτουργίες οι πιο σημαντικές είναι οι τρεις πρώτες: η γνωστική ευελιξία, η εργασιακή μνήμη και η ανασταλτική λειτουργία.
Πώς επηρεάζουν την καθημερινότητα ενός παιδιού τα ελλείμματα στις Επιτελικές Λειτουργίες;
Οι επιτελικές λειτουργίες είναι η σημαντικότερη προϋπόθεση για την ομαλότερη ένταξη των παιδιών στο νηπιαγωγείο. Προβλέπουν επίσης τη μελλοντική ακαδημαϊκή πορεία ενός παιδιού, ειδικότερα στα μαθηματικά αλλά και την ανάγνωση.
Επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό και άλλες πτυχές της καθημερινότητάς των παιδιών, όπως την ικανότητα προσαρμογής τους σε νέες καταστάσεις, την ικανότητα ελέγχου των συναισθημάτων τους , την ικανότητα αντίστασής τους απέναντι στους πειρασμούς, καθώς και την ικανότητα συνεργασίας τους με άλλα παιδιά.
Τα παιδιά με ελλείμματα στις επιτελικές λειτουργίες μπορούν επίσης να παρουσιάζουν ανεπαρκή ανταπόκριση και προσαρμογή σε νέες συνθήκες, δυσκολίες στην προσοχή, δυσκολίες στη ρύθμιση και στον έλεγχο της συμπεριφοράς καθώς και στη αφηρημένη σκέψη.
Συνοψίζοντας, υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι η βελτίωση των επιτελικών λειτουργιών και ιδιαίτερα της προσοχής μπορεί να έχει ευεργετικές επιπτώσεις ακόμα και στην συναισθηματική ζωή των παιδιών που παρουσιάζουν αυτού του τύπου τα ελλείμματα.
