Μέσα σε ένα ασταθές κοινωνικό κλίμα με τα δεδομένα να αλλάζουν συνεχώς, η δουλειά που πρέπει να κάνει ένας γονιός τόσο με τον εαυτό του, όσο και με την ανατροφή των παιδιών του είναι ύψιστης σημασίας. Τι συμβαίνει, όμως, όταν ο θυμός “χτυπάει” την πόρτα; Πώς μπορείς να διαχειριστεί την έντονη αντίδραση ο γονιός που οφείλει να διατηρήσει τις ισορροπίες μέσα στην οικογένεια; Τι μπορεί να σημαίνει για εκείνον, αλλά και για τα παιδιά, η εμφάνιση του θυμού και τι χρειάζεται να συμβεί για να “μετριαστεί” ο αντίκτυπος; Η ψυχίατρος και συστημική ψυχοθεραπεύτρια Φλωρεντία Γεωργοσοπούλου δίνει βασικές απαντήσεις:
Η σύγχρονη κοινωνία είναι συνώνυμη της ταχύτητας και της απαίτησης για αποτελεσματικότητα. Η οικονομική κρίση έχει επιβαρύνει πολύ την καθημερινότητα και οι γονείς έχουν να αντιμετωπίσουν ταυτόχρονα πολλές αντιξοότητες και δυσκολίες, ώστε να αντεπεξέλθουν στις ανάγκες τόσο της οικογένειάς τους, όσο και τις προσωπικές τους. Να συνυπολογίσουμε ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει επαρκές υποστηρικτικό πλαίσιο για τους γονείς (από το κράτος), ικανό να τους κάνει να νιώθουν ασφάλεια για εκείνους και τα παιδιά τους. Συνοπτικά, λοιπόν, τα παραπάνω αποτελούν το σκέλος των σημαντικών εξωτερικών ψυχοπιεστικών συνθηκών που μπορεί να συμβάλλουν στη δημιουργία του θυμού.
Ταυτόχρονα, θεμελιώδη ρόλο στην ανάδυση του θυμού, παίζει η προσωπικότητα και η παιδεία του κάθε γονέα, η σχέση του ζευγαριού, η σχέση με τα παιδιά και η ικανότητα και των δύο γονέων να διαχειρίζονται τις μεταβολές στη ζωή τους. Η απομόνωση, ο φόβος, η ανασφάλεια, η αδικία, η έλλειψη κατανόησης, η μη ανάληψη ευθύνης και η απουσία ευελιξίας συμβάλλουν σημαντικά στην ύπαρξη του θυμού. Οι γονείς καλούνται να διαχειριστούν τα προσωπικά τους συναισθήματα και τον αντίκτυπο που έχουν αυτά στην οικογένειά τους. Συνήθως αποτυγχάνουν στη διαχείριση του θυμού, γιατί ο θυμός έχει την ιδιαιτερότητα να “απαιτεί” δράση. Έτσι συνήθως φωνάζουν, ξεσπούν ή μπορεί ακόμη να χρησιμοποιήσουν και σωματική βία. Άλλες φορές δεν τον εκφράζουν καθόλου από φόβο για το τι μπορεί να συμβεί ή επειδή μπορεί να θεωρούν ότι ο θυμός δεν πρέπει να υπάρχει εν γένει. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν δυσμενείς επιπτώσεις.
Ποιοι λόγοι μπορεί να οδηγήσουν στο ξέσπασμα του γονέα
Το ξέσπασμα έρχεται αναπόφευκτα, είτε όταν έχει συσσωρευθεί πολύς θυμός, είτε όταν υπάρχει μικρή ανοχή στην πίεση και τα ξεσπάσματα είναι διαρκή ακολουθώντας μικρής έντασης ερεθίσματα. Οι λόγοι είναι πολλοί και διαφορετικοί. Μερικοί από αυτούς είναι η έλλειψη χρόνου, η συνεχόμενη και αυξανόμενη πίεση που δέχεται ο γονιός στη δουλεία του, οι οικονομικές δυσκολίες, η ανεργία, οι κοινωνικές απαιτήσεις, η χαώδης καθημερινότητα, η κούραση, ο φόβος για το μέλλον, οι προσωπικές αντοχές και η αντίληψη του γονιού για το πώς δικαιούται να εκφράσει το θυμό. Σε αυτό παίζει σημαντικό ρόλο το πώς έχει μάθει ο ίδιος ο γονιός, όταν και εκείνος ήταν παιδί, ότι είναι θεμιτό να εκφράζεται ο θυμός. Αν για παράδειγμα, μεγαλώνοντας έμαθε ότι είναι “φυσιολογικό” να ξεσπάει κανείς χωρίς να νοιάζεται για τις συνέπειες, τότε διαμορφώνεται μια αντίληψη που συνεχίζεται και αργότερα σε όλους τους τομείς της ζωής του, δηλαδή στις διαπροσωπικές και εργασιακές του σχέσεις και στο ρόλο του σαν γονέας. Φυσικά, αυτό μπορεί να έχει και το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Να θεωρηθεί απαράδεκτο συναίσθημα ο θυμός και να μην εκφράζεται μέσω μιας “δράσης”, αλλά να διαμορφώνεται τελικά ένα βαρύ άρρητο ενδοοικογενειακό κλίμα. Είναι φανερό ότι και οι δύο αυτές ακραίες καταστάσεις είναι πολύ δυσλειτουργικές και επιβαρύνουν όλα τα μέλη της οικογένειας. Σημαντικό και βασικό ρόλο παίζει η σχέση των γονιών μεταξύ τους σαν ζευγάρι. Σε μια σχέση στην οποία δεν υπάρχει αμοιβαία εμπιστοσύνη, συντροφικότητα, ισότητα, κατανόηση, αλληλοϋποστήριξη και ζεστασιά, δημιουργείται γόνιμο έδαφος για ξεσπάσματα.
Γιατί οι γονείς θυμώνουν με τα παιδιά τους
Αν η ζωή έχει πολλές απαιτήσεις, άλλες τόσες έχουν και τα παιδιά από τους γονείς τους. “Απαιτούν” να αφιερώσει ο γονιός χρόνο και φυσικά “απαιτούν” σε αυτό το χρόνο να είναι παρών, κυρίως συναισθηματικά. Απαιτούν όλη την προσοχή του γονιού, γιατί για τα παιδιά ο γονιός είναι η πρωταρχική πηγή μέσα από την οποία μαθαίνουν, παίρνουν επιβεβαίωση, ενθάρρυνση, ώθηση και ανακαλύπτουν τη σημαντική μοναδικότητα τους. Επίσης, “απαιτούν” από τους γονείς να τα οριοθετούν. Όσο παράξενο και αν μοιάζει αυτό, τα παιδιά έχουν ανάγκη από καλή οριοθέτηση και το διεκδικούν. “Απαιτούν” συνέπεια, ασφάλεια και σταθερότητα και “χώρο” να εκφραστούν και να ακουστούν σοβαρά. Αν ο γονιός είναι πολύ απασχολημένος, και δικαιολογημένα φυσικά, με την επιβίωση, με την αγωνία για το χρόνο, με τις δυσκολίες του εαυτού του και της σχέσης του και παλεύει να κρατηθεί ανάμεσα σε όλα εκείνα που απαιτούν κάτι από εκείνον, ενώ ταυτόχρονα τα παιδιά του επίσης “απαιτούν” την ουσιώδη παρουσία του, μπορεί να νιώσει πολύ μεγάλη πίεση και εκεί να αναδύεται θυμός, ο οποίος στρέφεται συνήθως προς τα παιδιά. Επίσης, οι γονείς μπορεί να θυμώνουν με τα παιδιά τους, όταν εκείνα υιοθετούν συμπεριφορές δικές τους που οι ίδιοι ασυνείδητα δεν αποδέχονται ή ακόμη και όταν τα παιδιά τους συμπεριφέρονται με τρόπους μη αναγνωρίσιμους ως οικείους. Τέλος, ένας πολύ σημαντικός λόγος, ασυνείδητος συχνά αλλά με πολύ σοβαρές επιπτώσεις για τα παιδιά, είναι να θυμώνουν οι γονείς μαζί τους θεωρώντας τα υπεύθυνα για την τις δικές τους αποτυχίες.
Τα παραπάνω είναι δυσλειτουργικές μορφές της έκφρασης θυμού και δεν πρέπει να θεωρείται ότι ο θυμός δεν είναι σωστό να εκφράζεται γενικά. Ο απόλυτα δικαιολογημένος και συγκεκριμενοποιημένος θυμός του γονιού, ανεξάρτητα αν αφορά στις δικές του δυσκολίες ή σε κάτι που κάνει το παιδί, οφείλει να εκφράζεται με τρόπο που θα βοηθάει το παιδί, αλλά και τον ίδιο.
Με ποιες μορφές μπορεί να εξωτερικευτεί ο θυμός
Ο γονιός μπορεί να θυμώνει φωνάζοντας, ειρωνευόμενος, υποβιβάζοντας το παιδί, χρησιμοποιώντας λεκτική, αλλά και σωματική βία ή παραμένοντας σιωπηλός, χωρίς να δίνει επιβράβευση, στερώντας πράγματα, απομακρύνοντας το παιδί από κοντά του ή με σκληρή επιβολή άκαμπτων κανόνων. Στη λειτουργική της μορφή, η έκφραση του θυμού οφείλει να συνοδεύεται από ξεκάθαρα συνεπή έκφραση προσώπου και συναισθηματικής κατάστασης και ακριβή επεξήγηση του λόγου που προκάλεσε το θυμό, αφήνοντας πάντα περιθώριο στο παιδί να εκφραστεί πάνω σε αυτό.
Με ποιο τρόπο γίνεται αντιληπτός ο θυμός από τα παιδιά και τι επιπτώσεις έχει
Τα παιδιά καταλαβαίνουν τη συναισθηματική κατάσταση του γονιού με αμεσότητα. Είτε ο γονιός εκφράζει με ξέσπασμα το θυμό του, είτε τον αρνείται και τον αποφεύγει, το παιδί το καταλαβαίνει. Ωστόσο, δεν μπορεί να κατανοήσει το λόγο αν δεν γίνει απόλυτα σαφής από το γονιό. Τότε, λοιπόν, τα παιδί συμπυκνώνοντας τις πληροφορίες, θεωρεί συνήθως τον εαυτό του υπεύθυνο και προσαρμόζεται ανάλογα, με διάφορους αμυντικούς μηχανισμούς, για να αντέξει αυτό το βάρος. Ανάλογα με τον τρόπο που ο γονιός εκφράζει ή όχι το θυμό του, έχει “εκπαιδεύσει” το παιδί του να νιώθει μειονεκτικά, μοναξιά, φόβο, να αποφεύγει την ανάληψη προσωπικής ευθύνης, να αποφεύγει τις συγκρούσεις ή να υπερεμπλέκεται σε αυτές, να λειτουργεί με βάση τη συναισθηματική ανάγκη του άλλου και όχι τη δική του ή να καταφεύγει και εκείνο στα ίδια μοτίβα με το γονιό του. Το παιδί έρχεται αντιμέτωπο με μια ανάγκη να προσαρμοστεί για να “επιβιώσει” αυτών των δυσκολιών, μια κατάσταση λοιπόν υψηλού στρες για τη συναισθηματική, αλλά και σωματική του κατάσταση. Πρόσφατες μελέτες τονίζουν τη σημαντική επίδραση του στρες τόσο στην ψυχική, όσο και στη σωματική υγεία.
Διαχείριση του θυμού από τους γονείς
Ο γονιός χρειάζεται υποστήριξη στις μέρες μας, ίσως περισσότερο από ποτέ και αυτό γιατί ενώ οι δυσκολίες της καθημερινότητας είναι διαχρονικά παρούσες, άλλοτε περισσότερο άλλοτε λιγότερο, η ανάγκη για ανοιχτότητα, για αποδοχή, για διαμόρφωση υγειών σχέσεων και για διαφοροποίηση είναι όλο και πιο επιτακτική. Δεν μπορούμε να πούμε πια “δεν ήξερα” ή “έτσι έμαθα”, γιατί η πληροφόρηση είναι μέσα στη ζωή μας. Οι γονείς οφείλουν στον εαυτό τους, στη σχέση τους και στα παιδιά τους, να φροντίσουν τις προσωπικές τους ανάγκες, εκείνες που θα δημιουργήσουν το “χώρο” για να αντιμετωπίσουν τις καθημερινές δυσκολίες. Είναι βέβαιο ότι ο γονιός θα θυμώσει και αυτό είναι απολύτως φυσιολογικό, αναμενόμενο ακόμα και βοηθητικό αν έχει σκοπό να προάγει το παιδί. Πρέπει να μπορεί να αποδέχεται αρχικά το δικό του συναίσθημα και πριν μπει στη διαδικασία να αντιδράσει, να καταλάβει με τι έχει θυμώσει. Η συζήτηση και η απενοχοποίηση του θυμού διευκολύνει τον τρόπο έκφρασής του, μετριάζει τα ξεσπάσματα και βοηθάει να λύνονται τα προβλήματα αποτελεσματικά. Η ισορροπία δεν πετυχαίνεται με την αποφυγή των συγκρούσεων και του θυμού, αλλά με την έγκαιρη και προσαρμοσμένη έκφρασή του. Ο θυμός, όπως και όλα τα συναισθήματα, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για την εσωτερική μας κατάσταση σε σχέση με τη ζωή γύρω μας. Η απόλυτη ισορροπία δεν είναι το ζητούμενο. Αυτό που είναι απολύτως απαραίτητο είναι η διευκόλυνση της έκφρασης των συναισθημάτων. Μόνο έτσι διασφαλίζεται επαρκώς η υγιής ψυχική ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και των γονιών!
