Όταν οι γονείς θέλουν να διδάξουν στα παιδιά τους τα όρια μέσα στην οικογένεια, συνήθως χρησιμοποιούν την αμοιβή ή την τιμωρία ως μεθόδους. Η αμοιβή αναφέρεται στην παραχώρηση κάποιου θετικού ερεθίσματος, έπειτα από μια επιθυμητή συμπεριφορά (π.χ. η σοκολάτα όταν το παιδί τελειώσει τα μαθήματά του), ενώ η τιμωρία στην απομάκρυνση κάποιου θετικού ερεθίσματος, έπειτα από μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά (π.χ. η απομάκρυνση ενός αγαπημένου παιχνιδιού όταν το παιδί κάνει μια ζημιά).
Ωστόσο, οι μέθοδοι αυτοί έχουν κάποια βασικά μειονεκτήματα:
1) Καθιστούν τους γονείς υπεύθυνους για την συμπεριφορά των παιδιών τους
2) Εμποδίζουν τα παιδιά να μάθουν να λαμβάνουν τις δικές τους αποφάσεις
3) Υπονοούν ότι αναμένεται η αποδεκτή συμπεριφορά μόνο μπροστά στους γονείς
4) Προκαλούν αντιδράσεις
Ο Ρούντολφ Ντράικωρς (Rudolf Dreikurs, 1897–1972) ήταν ένας Αμερικανός ψυχίατρος, ο οποίος ανέπτυξε περαιτέρω την θεωρία του Άλφρεντ Αντλέρ για την ατομική ψυχολογία, σε ένα σύστημα κατανόησης των σκοπών της κακής διαγωγής των παιδιών και της ενθάρρυνσης της συνεργατικής συμπεριφοράς χωρίς την χρήση αμοιβής ή τιμωρίας. Ο ίδιος εισήγαγε τις έννοιες των φυσικών και λογικών συνεπειών.
Οι λογικές συνέπειες αναφέρονται στα λογικά αποτελέσματα που ακολουθούν μια συμπεριφορά, είτε είναι επιθυμητή είτε όχι (π.χ. αν το παιδί πάει αδιάβαστο στο σχολείο, θα εκτεθεί στον δάσκαλο και στους συμμαθητές του). Αντίθετα, οι φυσικές συνέπειες αναφέρονται στα αποτελέσματα που ακολουθούν φυσικά μια συμπεριφορά (π.χ. αν το παιδί βγει στην βροχή χωρίς ομπρέλα, θα βραχεί). Βέβαια, οι φυσικές συνέπειες δεν είναι πάντοτε εύκολα εφαρμόσιμες, ειδικά όταν κινδυνεύει η σωματική ακεραιότητα του παιδιού. Για παράδειγμα, αν το παιδί σκαρφαλώνει τα δέντρα, η φυσική συνέπεια είναι πως μπορεί να γλιστρήσει και να πέσει. Ωστόσο, δεν μπορεί ο γονιός, να επιτρέψει να συμβεί κάτι τέτοιο. Για αυτό και είναι προτιμότερες οι λογικές συνέπειες.
Ποια είναι όμως τα πλεονεκτήματα των λογικών συνεπειών έναντι της τιμωρίας;
1. Οι λογικές συνέπειες αναγνωρίζουν τα δικαιώματα των παιδιών, ενώ η τιμωρία εκφράζει την δύναμη της εξουσίας που την εφαρμόζει. Για παράδειγμα: “Κώστα καταλαβαίνω πως θέλεις να απολαύσεις την ταινία στην τηλεόραση, όμως εγώ και η μητέρα σου είμαστε κουρασμένοι και θέλουμε να κοιμηθούμε. Χαμήλωσέ την ή πήγαινε στο δωμάτιο σου. Εσύ αποφασίζεις” (λογικές συνέπειες). “Σου είπα να κλείσεις την τηλεόραση! Τι δεν καταλαβαίνεις; Η μητέρα σου και εγώ θέλουμε να κοιμηθούμε!” (τιμωρία).
2. Οι λογικές συνέπειες έχουν άμεση σχέση με την συμπεριφορά, ενώ η τιμωρία είναι αυθαίρετη. Για παράδειγμα: “Σήμερα θα σκουπίσω το σπίτι. Αλλά όσο έχεις εσύ πεταμένα τα παιχνίδια στο πάτωμα, δεν μπορώ. Για αυτό πρέπει να τα μαζέψεις, αλλιώς θα τα πετάξω. Εσύ αποφασίζεις” (λογικές συνέπειες). “Χίλιες φορές σου έχω πει να μαζεύεις τα παιχνίδια σου! Τώρα πως θα σκουπίσω εγώ; Καλά θα κάνεις να ξεχάσεις την σαββατιάτικη έξοδο!” (τιμωρία).
3. Οι λογικές συνέπειες δεν φέρουν κανένα στοιχείο κριτικής, ενώ η τιμωρία είναι προσωπική και περιέχει κριτική. Για παράδειγμα: “Πήρες το κινητό χωρίς την άδειά μου και το έχασες. Πως σκέφτεσαι να το αντικαταστήσεις;” (λογικές συνέπειες). “Πήρες το κινητό χωρίς την άδειά μου! Αυτό λέγεται κλέψιμο! Και επιπλέον το έχασες! Για τιμωρία θα σου στερήσω το χαρτζιλίκι τριών μηνών!” (τιμωρία).
4. Οι λογικές συνέπειες αφορούν το παρόν και το μέλλον, ενώ η τιμωρία το παρελθόν. Για παράδειγμα: “Είπαμε πως πρέπει να επιστρέψεις στο σπίτι στις 9, αλλά δεν το έκανες. Μπορείς να ξαναπροσπαθήσεις κάποια άλλη φορά” (λογικές συνέπειες). “Πάλι άργησες; Πόσες φορές έχουμε πει ότι πρέπει να γυρίζεις στις 9; Θα μείνεις λοιπόν στο σπίτι για μια εβδομάδα!” (τιμωρία).
5. Στις λογικές συνέπειες ο τόνος της φωνής του γονέα είναι φιλικός, ενώ στην τιμωρία υπάρχουν απειλές και έλλειψη σεβασμού. Για παράδειγμα: “Έχουμε πει ότι θα παίζεις με τον σκύλο μόνο όταν φροντίζεις για το φαγητό και το νερό του. Σήμερα δεν το έκανες, Μπορείς να προσπαθήσεις ξανά αύριο” (λογικές συνέπειες). “Δεν φρόντισες για το φαγητό και το νερό του σκύλου, άρα δεν μπορείς να παίξεις μαζί του. Ίσως έτσι μάθεις να είσαι υπεύθυνος/η!” (τιμωρία).
6. Οι λογικές συνέπειες επιτρέπουν την επιλογή, ενώ η τιμωρία επιβάλουν την υπακοή. Για παράδειγμα: “Μπορείτε να παίξετε ήρεμα ή να πάτε στα δωμάτιά σας. Εσείς επιλέγετε” (λογικές συνέπειες). “Σταματήστε τώρα να κάνετε φασαρία, αλλιώς θα σας βάλω τιμωρία!” (τιμωρία).
Για να εφαρμοστούν αποτελεσματικά οι φυσικές και λογικές συνέπειες θα πρέπει:
1. Να δείξετε σταθερότητα και καλοσύνη. Ο τόνος της φωνής σας δείχνει την επιθυμία σας να είστε καλός και η εφαρμογή της μεθόδου με συνέπεια δείχνει την σταθερότητά σας.
2. Μην προσπαθείτε να είστε “καλός” γονιός. Επιτρέψτε στο παιδί να ζήσει τις συνέπειες της συμπεριφοράς του και αποφύγετε την ανάληψη δικών του ευθυνών. Καλλιεργείστε στον εαυτό σας το θάρρος να μην είστε τέλειοι!
3. Αποκτήστε περισσότερη συνέπεια στην δική σας συμπεριφορά. Όσο περισσότερο συνεπής είστε στην συμπεριφορά σας, τόσο πιο ξεκάθαρο θα είναι για το παιδί το τι να περιμένει από εσάς.
4. Ξεχωρίστε την συμπεριφορά από το υποκείμενο. Με την συμπεριφορά σας δείξτε ότι σέβεστε το παιδί, ακόμα και όταν η συμπεριφορά του δεν είναι η επιθυμητή.
5. Ενθαρρύνετε την ανεξαρτησία. Αποφύγετε να κάνετε πράγματα αντί για αυτό και βοηθήστε το να γίνουν αυτοδύναμο.
6. Αποφύγετε τον οίκτο. Ο οίκτος περνάει το μήνυμα ότι το παιδί υστερεί στο να αντιμετωπίσει μόνο του τα προβλήματά του. Η υπερπροστατευτικότητα είναι μια καταστρεπτική αντιμετώπιση. Αλλά ο οίκτος δεν θα πρέπει να συγχέεται με την κατανόηση. Η κατανόηση καλλιεργεί την δύναμη, ενώ ο οίκτος την αδυναμία.
7. Μην σας απασχολεί η γνώμη των άλλων. Δε θα πρέπει να αποφεύγετε να εφαρμόσετε τις συνέπειες στην συμπεριφορά του παιδιού σας, σκεπτόμενοι την αποδοκιμασία των συγγενών, γνωστών ή φίλων. Πρέπει να συνειδητοποιήσετε ότι το παιδί είναι άνθρωπος ανεξάρτητος από εσάς, που πρέπει να μάθει να αποφασίζει για την συμπεριφορά το
8. Αναγνωρίστε ποιανού είναι το πρόβλημα. Δεν χρειάζεται να αναλάβετε την ευθύνη για τις πράξεις του παιδιού σας.
9. Εφαρμόστε λιγότερα λόγια και περισσότερες πράξεις. Τα περιττά λόγια κουράζουν το παιδί και το καθιστούν “κωφό” απέναντί σας. Εφαρμόστε τις συνέπειες, περιορίζοντας τα λόγια στο ελάχιστο.
10. Μην εμπλέκεστε σε αγώνα, αλλά και μην υποχωρείτε. Βάλτε τα όρια και αφήστε το παιδί να αποφασίσει τι θα κάνει. Δεχτείτε την όποια επιλογή του. Δεν χρειάζεται να νικήσετε, γιατί ο στόχος σας είναι να βοηθήσετε το παιδί να γίνει υπεύθυνο.
11. Αφήστε όλα τα παιδιά να μοιραστούν την ευθύνη. Όταν μια συμπεριφορά γίνεται από πολλά παιδιά, δεν χρειάζεται να λειτουργήσετε ως αστυνόμος, ψάχνοντας τον υπαίτιο. Εφαρμόστε τις συνέπειες σε όλα τα παιδιά και αφήστε τα ίδια να αποφασίσουν πως θα χειριστούν στο μέλλον ανάλογες συμπεριφορές.
Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η μέθοδος, δίνεται το ακόλουθο παράδειγμα:
Το παιδί σας κάθετε στο τραπέζι με βρώμικα χέρια. Αρχικά του δίνετε την δυνατότητα επιλογής, εξηγώντας πως αν θέλει να φάει θα πρέπει να έχει καθαρά χέρια. Αν δεν το κάνει, τότε απλά σηκώνετε το πιάτο και λέτε «βλέπω ότι δεν είσαι έτοιμος/η για το φαγητό. Είσαι ελεύθερος/η να επιστρέψεις, όταν θα έχεις πλύνει τα χέρια”. Έτσι, διαβεβαιώνετε το παιδί ότι θα έχει αργότερα την ευκαιρία να αλλάξει την απόφασή του.
Αν δεν πλυθεί μέχρι το τέλος του γεύματος, τότε συμπεραίνετε ότι αποφάσισε να μην φάει. Θα του εξηγήσετε ότι θα έχει την δυνατότητα να ξαναπροσπαθήσει στο επόμενο γεύμα. Στο ενδιάμεσο θα πρέπει να αποφύγετε τις λιχουδιές. Τα παιδιά και μόνο είναι υπεύθυνα για να κάθονται καθαρά στο τραπέζι κατά την διάρκεια των γευμάτων. Όταν σηκώνετε το πιάτο με ηρεμία και αφήνετε εκείνα να επιλέξουν τι θα κάνουν, τότε φέρεστε με συνέπεια και σταθερότητα.
