Ζούμε σε μια εποχή μεταβολών. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει στην Κύπρο τρομακτικές αλλαγές στη δομή της οικογένειας και στο ρόλο της μητέρας και του πατέρα, αντίστοιχα. Η παλιά γνωστή μορφή της εκτεταμένης οικογένειας δεν είναι πια ο κανόνας, έχει αντικατασταθεί από την πυρηνική οικογένεια, ενώ πολλές φορές έχουμε αυτό που ονομάζω, “εναλλακτικές” μορφές οικογένειας, όπως οι οικογένειες με ένα γονιό κ.α.
Ο πατέρας σαν κυριαρχική μορφή, ιεραρχικά στην κορυφή της πυραμίδας να αντιπροσωπεύει την οικογένεια προς τα έξω και η μητέρα να φροντίζει το σπίτι και τα παιδιά δεν είναι πια ο κανόνας. Όλο και περισσότερες γυναίκες στην Κύπρο, ιδίως μετά τα γεγονότα του 1974, εργάζονται. Οι λόγοι είναι διάφοροι, ο πιο σημαντικός είναι η ένταξη της γυναίκας στην παραγωγή. Τα επόμενα χρόνια, είτε αυτό μας αρέσει είτε όχι, δεν πρόκειται να γίνει κάποια αλλαγή, μια και ο τροχός δεν πάει πίσω και οι αλλαγές οφείλονται σε κοινωνικά φαινόμενα. Ένα αποτέλεσμα αυτού είναι ότι έχουν δημιουργηθεί νέοι τρόποι φροντίδας των παιδιών, με επιπτώσεις στην εξέλιξη τους. Εκτός αυτού, υπάρχει ένας αυξημένος αριθμός διαζυγίων, που και αυτά με τη σειρά τους επιφέρουν κάποιες επιπτώσεις στα παιδιά.
Συνάμα με τις αλλαγές στη δομή της οικογένειας και η τεχνολογία έχει εισβάλει στον κόσμο μας, στα σπίτια μας, δημιουργώντας ένα κόσμο χωρίς σύνορα. Οι άνθρωποι, λόγω των συνθηκών είναι αποξενωμένοι ο ένας από τον άλλο και το υποστηρικτικό δίκτυο της οικογένειας, της γειτονιάς δεν υπάρχει. Τα προβλήματα τα λύουν οι ειδικοί.
Η έντονη μοναξιά είναι κυρίαρχο συναίσθημα της εποχής μας και έχει πια εισβάλει για τα καλά και στη δική μας μικρή κοινωνία της Κύπρου.
Η μετανάστευση από τα χωριά στις πόλεις ή από χώρα σε χώρα (οικογένειες που δημιουργούνται στο εξωτερικό και επιστρέφουν στην Κύπρο), συνοδεύεται από πολλούς παράγοντες στρες, που προσβάλλουν τις οικογένειες και είναι και αυτό ένα φαινόμενο που όχι μόνο εμφανίζεται έντονα στο μικρό μας νησί, μα έχει επηρεάσει με πολλούς τρόπους την κοινωνία μας. Παράλληλα με αυτό, έχουμε τα τελευταία χρόνια στην Κύπρο, μια εισβολή εκατομμυρίων τουριστών και χιλιάδων ξένων εργατών που μένουν στο νησί μας για αρκετό χρόνο, συχνά στις οικογένειες μας, μια και είναι μια από τις νέες μορφές φροντίδας των παιδιών.
Όλες αυτές οι αλλαγές, τόσο των αξιών, οι μεταβολές στους γονεϊκούς ρόλους, όσο και οι μεταβολές στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον π.χ., η ζωή σε πολυκατοικίες, οι πιο γρήγοροι ρυθμοί, αυξάνουν τους κινδύνους για την αποδιοργάνωση της οικογένειας. Αυτά που επηρεάζονται πιο έντονα είναι τα παιδιά.
Διαζύγιο και επιπτώσεις στα παιδιά
Το διαζύγιο είναι πιθανή αιτία καταστρεπτικού στρες για τα παιδιά. Πιθανή, γιατί κάποτε το διαζύγιο είναι ανακούφιση για το παιδί και για την οικογένεια, όπως μπορεί να συμβεί σε περιπτώσεις έντονης βίας και χρόνιων συγκρούσεων μεταξύ των γονιών.
Σίγουρα η σταθερή, φυσική και ψυχολογική παρουσία και των δύο γονέων, είναι καλή προϋπόθεση για τη ψυχική υγεία των παιδιών. Όμως η φυσική παρουσία των γονέων, δεν είναι απαραίτητα εγγύηση για τη ψυχική υγεία των παιδιών, γιατί η “συγκαλυμμένη” αποστέρηση, η αποστέρηση δηλαδή που δεν οφείλεται σε φυσική απουσία του ενός ή και των δύο γονέων, αλλά είναι το αποτέλεσμα διαταραγμένων ενδο-οικογενειακών σχέσεων, είναι δυνατό να προκαλέσει ψυχικά τραύματα στο παιδί.
Το διαζύγιο, ισοδυναμεί για το παιδί με την απώλεια ενός προσώπου, μια και βιώνεται σαν άγχος αποχωρισμού και αντιδράσεις θρήνου, που μοιάζουν με αυτές που παρατηρούνται μετά το θάνατο γονιού, εκδηλώνονται στα παιδιά. Η διαφορά είναι ότι τα παιδιά διαζευγμένων βρίσκονται σε ένα στάδιο συνεχούς θρήνου.
Οι δικαστικές διαδικασίες, οι πιθανοί καβγάδες μεταξύ των χωρισμένων γονέων και άλλα προβλήματα που μπορεί να συνυπάρχουν, τα οποία είναι πάρα πολύ δύσκολο να αφομοιωθούν από τα παιδιά, υποβοηθούν, έτσι ώστε το παιδί να είναι συνεχώς και μακρόχρονα σε μια αγχώδη κατάσταση.
Συχνά για να αντιμετωπίσει το παιδί την απώλεια, επιλέγει να ταυτοποιηθεί συνειδητά ή ασυνείδητα με τον απόντα γονέα. Οι ταυτοποιήσεις διαφέρουν μεταξύ τους.
Μια άλλη άμυνα, είναι το παιδί να εξιδανικεύσει το γονέα που απουσιάζει ή το αντίθετο, να εξιδανικεύσει το γονέα με τον οποίο μένει. Το παιδί, επίσης, μπορεί να αντιδράσει στο γεγονός της απώλειας με το να θεωρήσει τον εαυτό του υπεύθυνο για το ότι έφυγε ο πατέρας ή η μητέρα και να πάθει μεγάλη κατάθλιψη, ειδικότερα στην εφηβεία. Μπορεί ακόμα να προσκολληθεί πάρα πολύ στο γονέα με τον οποίο μένει και να ζει κάτω από συνεχές άγχος ότι και αυτός ο γονέας θα το εγκαταλείψει.
Ένα διαζύγιο δεν προκαλεί απαραίτητα ψυχοπαθολογία
Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την εξέλιξη των παιδιών μετά από ένα διαζύγιο, όπως το στρες, που συνήθως δημιουργείται από τη διακοπή του συνηθισμένου τρόπου ζωής της οικογένειας ή το πώς το διαζύγιο επηρέασε τη ψυχολογική κατάσταση των γονιών. Στην Κύπρο καθόλου δεν είναι αμελητέος ο κοινωνικός στιγματισμός με τις επιπτώσεις του στα παιδιά. Ειδικοί παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται οι επιπτώσεις ενός διαζυγίου στα παιδιά είναι η ηλικία στην οποία βρίσκονται, το φύλο και η ποιότητα σχέσεων του παιδιού με τους γονείς πριν από το διαζύγιο και μετά το διαζύγιο.
Σημαντικό θα ήταν να γνωρίζουμε τους παράγοντες που επιδρούν καταστρεπτικά στην εξέλιξη των παιδιών. (Γ. Τσιάντης)
α) Παραμέληση του παιδιού κατά τη διάρκεια του διαζυγίου ή και μετά από αυτό, από τους ενήλικες γύρω του.
β) Όταν ο γονέας με τον οποίο μένει το παιδί, το ταυτίζει με το γονέα που απουσιάζει και βγάζει όλη την επιθετικότητα πάνω του.
γ) Όταν ο γονέας που απουσιάζει συνεχώς υποτιμάται και κατηγορείται από το γονέα με τον οποίο μένει το παιδί. δ) Όταν δε δίνονται ευκαιρίες στο παιδί να δοκιμάσει μόνο του και να δει τα θετικά και αρνητικά στοιχεία της προσωπικότητα του απόντος γονέα.
Παράγοντες οι οποίοι θα βοηθήσουν την ομαλότερη εξέλιξη του παιδιού είναι οι παρακάτω:
1. Όταν το παιδί βοηθηθεί στο να θρηνήσει το γονέα που απουσιάζει.
2. Όταν το παιδί έχει τη δυνατότητα για συνεχή επαφή με το γονέα που απουσιάζει, εφόσον το επιθυμεί, καθώς και την ευκαιρία για μια σχέση που από τη φύση της είναι διαφορετική.
3. Η νομική ρύθμιση είναι ένα ευαίσθητο και νευραλγικό σημείο, το οποίο θα πρέπει να ρυθμίζεται λαμβάνοντας υπόψη πολλούς παράγοντες.
Μεγάλη σημασία έχει για το παιδί να υπάρχει ένα τουλάχιστον κεντρικό πρόσωπο που να παρέχει ασφάλεια, αγάπη και στοργή, το οποίο να το βοηθήσει, όχι μόνο να θρηνήσει για την απώλεια, αλλά να δεχτεί την αλλαγή και να προχωρήσει όσο το δυνατόν κανονικότερα στην εξέλιξη του. Ελπίζουμε ότι αυτό το πρόσωπο δε θα είναι ένας ειδικός.
Άγχος σχολείου
Οι νέες συνθήκες που επικρατούν και που έχουν ήδη αναφερθεί καθώς και η τεχνολογική πρόοδος, έχουν οδηγήσει στην ανάγκη για μεγάλη εξειδίκευση των νέων ανθρώπων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ασκείται μεγάλη πίεση στα παιδιά για ακαδημαϊκή επιτυχία. Αυτή η πίεση προέρχεται από πολλές πλευρές, π.χ. γονείς, δασκάλους, συγγενείς. Αποτέλεσμα αυτής της πίεσης είναι ότι το παιδί μπορεί να αντιδράσει με έντονο άγχος, με διαταραχές της συμπεριφοράς, απόπειρα αυτοκτονίας ή ακαδημαϊκή αποτυχία. Βέβαια, ένα άλλο το οποίο μπορεί να δημιουργήσει δυσκολίες στο παιδί, είναι το γεγονός ότι πολλοί δάσκαλοι και γονείς, θεωρούν ότι ο σκληρός ανταγωνισμός είναι το καλύτερο κίνητρο για μάθηση.
Αυτοκτονία
Αποτέλεσμα των νέων συνθηκών και της μεγάλης πίεσης για ακαδημαϊκή επιτυχία, είναι ένα νέο φαινόμενο, που έχει αρχίσει να εμφανίζεται και αυτό είναι η αυτοκτονία. Η αυτοκτονία είναι δεύτερη ή τρίτη αιτία θανάτου για παιδιά 14-18 ετών στην Ευρώπη (W.H.O. 1978). Επίσης, υπάρχει αύξηση της συχνότητας της αυτοκτονίας και για τα παιδιά κάτω από τα 15 χρόνια. Επιπλέον, υπολογίζεται ότι για κάθε θάνατο από αυτοκτονία, υπάρχουν τουλάχιστον δέκα απόπειρες αυτοκτονίας. Έρευνα για τις αιτίες των θανάτων έχει δείξει ότι οι αιτίες είναι κυρίως ψυχοκοινωνικές και συνδέονται με στρες στο σχολείο και στην οικογένεια. Καθένας μπορεί να υποθέσει ότι τα αποτελέσματα της βιομηχανοποίησης, η παράταση της εφηβείας και της εκπαίδευσης αυξάνουν το στρες, που φυσιολογικά υπάρχει στην εφηβεία, που κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να οδηγήσει στην αυτοκτονία. Το φαινόμενο της αυτοκτονίας άρχισε να παρουσιάζεται έντονα τον τελευταίο χρόνο στην Κύπρο σε ομάδες νεαρών ενηλίκων, ας ελπίσουμε ότι οι ευρωπαϊκοί αριθμοί των παιδιών δε θα αγγίσουν την κοινωνία μας.
Κατάχρηση τοξικών ουσιών / παραπτωματική συμπεριφορά
Δύο άλλες κατηγορίες προβλημάτων στις οποίες υπάρχει αύξηση της συχνότητας τους είναι η κατάχρηση τοξικών ουσιών, καθώς και η παραπτωματική συμπεριφορά, εντονότατο πρόβλημα τα τελευταία χρόνια στην Κύπρο. Η κατάχρηση τοξικών ουσιών είναι ένας πολύ συνηθισμένος τρόπος με τον οποίο ανασφαλείς και αγχώδεις έφηβοι προσπαθούν να αντεπεξέλθουν στο στρες που υπάρχει από τη ζωή, την οποία προσλαμβάνουν σαν πολύπλοκη και επιθετική. Συνήθως, σε συνδυασμό με την κατάχρηση τοξικών ουσιών, υπάρχει και παραπτωματική συμπεριφορά.
Εφηβική εγκυμοσύνη
Είναι πλέον γεγονός ότι όλα τα βιολογικά φαινόμενα της αύξησης και της εξέλιξης που παρατηρούνται στην εφηβική ηλικία μετατοπίζονται προς τις νεαρότερες ηλικίες. Αυτό, αν συνδυαστεί με τις γενικότερες μεταβολές που αναφέρθηκαν προηγουμένως, έχε ως αποτέλεσμα, ιδίως σε ορισμένες ευάλωτες ομάδες, αύξηση της συχνότητας της εγκυμοσύνης στην εφηβεία. Επειδή δε οι γάμοι συνήθως γίνονται αργότερα, οι εγκυμοσύνες δεν είναι προγραμματισμένες και επομένως, τα παιδιά που γεννιούνται δεν είναι επιθυμητά. Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις για τους γονείς-εφήβους και τα παιδιά τους είναι τεράστιες.
Γενικά, μπορεί να ειπωθεί, ότι η έναρξη της εφηβείας νωρίτερα, η έναρξη της σεξουαλικής δραστηριότητας νωρίτερα, με την παράλληλη αύξηση της ηλικίας που γίνεται ο γάμος, έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνεται ο κίνδυνος της δημιουργίας ζευγαριών που είναι γόνιμα, που δεν είναι παντρεμένα και που κάνουν παιδιά, αν και βασικά δεν το θέλουν.
Αναφέρθηκα μέχρι τώρα σε εξωτερικούς παράγοντες και συνθήκες που επηρεάζουν την οικογένεια. Το τελικά βέβαια αποτέλεσμα είναι ότι επηρεάζεται ο ψυχικός κόσμος του ατόμου και πολλές από τις διαταραχές, ιδίως αυτές της αυτοκτονίας, της παραπτωματικότητας και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, είναι η έκφραση ψυχολογικών διαταραχών, οι οποίες πηγάζουν και από αντικειμενικούς κοινωνικούς παράγοντες. Παράλληλα, με τις εξωτερικές μεταβολές που ανέφερα, συμβαίνουν και αλλαγές στις βασικές αξίες και στάσεις των ατόμων προς τη ζωή. Οι αλλαγές αυτές σφραγίζουν την προσωπικότητα του ατόμου και εκφράζονται με διάφορους τρόπους μέσα από τη συμπεριφορά του. Μια από τις βασικότερες αλλαγές είναι ίσως ότι ο άνθρωπος σήμερα, ενδιαφέρεται λιγότερο για τους άλλους και περισσότερο για το πώς θα βρει τρόπους να εκφραστεί γύρω του. Αυτό βέβαια, περνάει από τους γονείς στα παιδιά.
Οι νέες συνθήκες και οι αλλαγές δεν πρέπει απαραίτητα να είναι αποδιοργανωτικές για την οικογένεια και το παιδί. Είναι δυνατόν οι αντιδράσεις στις αλλαγές να μην είναι αυτές που ανέφερα αρχικά και το παιδί να αντιδράσει με το να αποκτήσει καλή αίσθηση της ταυτότητας του, ενδιαφέρον για το καινούργιο, αντοχή στην αλλαγή, ικανότητα να μαθαίνει από τις εμπειρίες της ζωής και αν προσαρμόζεται στο παρόν και το μέλλον, με βάση τις προηγούμενες εμπειρίες του.
