Όλο και πιο συχνά, οι ερωτήσεις των γονιών στις σχολικές συγκεντρώσεις περιστρέφονται γύρω από ένα ζήτημα: ποιος είναι ο αρχηγός της οικογένειας του 21ου αιώνα; Η αμφισβήτηση της παντοδυναμίας του πατέρα, κάτι που θα ήταν αδιανόητο τη δεκαετία του 1950, ακόμα και του 1980, σήμερα είναι θέμα που μπαίνει χωρίς δισταγμό στο τραπέζι.
Προσφάτως, οι New York Times σε κεντρικό τους αφιέρωμα με τίτλο «Σε τι χρησιμεύουν οι πατέρες;», επιχείρησαν να επανεξετάσουν το ρόλο του πατέρα σε έναν κόσμο πολύ διαφορετικό από εκείνον που ξεπήδησε μέσα από τα συντρίμμια του μεγάλου πολέμου πριν από εβδομήντα χρόνια. Αφορμή για το δημοσίευμα αποτέλεσε εκτεταμένη έρευνα του ανεξάρτητου ιδρύματος μελετών Pew Research Center, που συμπέρανε ότι στο 40% των νοικοκυριών στην Αμερική οι γυναίκες προμηθεύουν το κύριο εισόδημα.
Αν, όπως λέει ο Λακάν, ο πατέρας είναι αυτός που το παιδί εσωτερικεύει ως φορέα του νόμου και της προστασίας του, τότε στις σημερινές συνθήκες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και εργασιακής ανασφάλειας, αλλά και της παντοδυναμίας του νάρκισσου και μισογύνη Τραμπ, το κλασικό πατρικό μοντέλο «πρέπει να επαναδιευρυνθεί και να επανακαθοριστεί», όπως προτείνει ο καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο και επιστημονικός σύμβουλος της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ), Στέλιος Στυλιανίδης: «Διότι οι κοινωνικές αλλαγές επηρεάζουν βαθύτατα την πατρική λειτουργία».
Οικογενειακοί κύκλοι
Πριν από εξήντα χρόνια, ο ρόλος του πατέρα «τελείωνε στο κατώφλι του σπιτιού του», εξηγεί ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Κώστας Γκοτζαμάνης, συγγραφέας του βιβλίου«Μεγαλώνοντας με το παιδί μου». «Ερχόντουσαν στο γραφείο και δεν ήξεραν ούτε τι τάξη πήγαινε το παιδί τους. Τους διόρθωνε η μαμά μπροστά μου». Ο πατέρας είχε αναλάβει τον βιοπορισμό της οικογένειας και αυτό θεωρούνταν αρκετό.
Το συγκεκριμένο μοντέλο, πιο έντονο αρχικά στην επαρχία, μεταφέρθηκε και στην πόλη, με τη μεγάλη αστική μετανάστευση του 1950 και 1960. Ωστόσο, η αστυφιλία είχε και το αντίθετο αποτέλεσμα: οι γυναίκες, που έμειναν στο σπίτι για λίγο καιρό μετά την εγκατάστασή τους στις αστικές περιοχές, σύντομα εισχώρησαν στον εργασιακό χώρο. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν άρχισαν να πλειοψηφούν στα πανεπιστήμια, σημειώθηκε συμπτωματικά σταδιακή πτώση των γεννήσεων, όπως παρατηρεί ο Κώστας Γκοτζαμάνης.
Τα νούμερα επικυρώνουν την αιτιακή σχέση: το 1950 σημειώθηκαν 151.134 γεννήσεις, το 1980 έπεσαν στις 148.134 και το 2015 στις 91.847 πανελλαδικά. Η γυναίκα εγκατέλειψε το οικογενειακό βασίλειο για να εφορμήσει στις επιχειρήσεις, σε επιτυχημένες καριέρες και παράλληλα με το άλλο φύλο, πάλεψε να αναδυθεί. Ο άνδρας από τη μια φάνταζε λιγότερος όταν συγκρινόταν με τα παλαιότερα πρότυπα του ανδρισμού και από την άλλη έπρεπε να αποδεχθεί την ανάδυση της γυναίκας, να ξεπεράσει την ανασφάλεια ότι η καταξίωσή της θα τον καταπόντιζε. Οι γυναίκες υπερφορτώθηκαν με τον διπλό ρόλο της εργαζόμενης μητέρας και νοικοκυράς, αφού δεν αποδέχονταν και τον άνδρα βοηθό μέσα στο σπίτι. «Η σύζυγος διαμαρτυρόταν ότι ο άνδρας της δεν ξέρει να πλένει πιάτα ενώ ο ίδιος θα μπορούσε να πλένει χίλια πιάτα ως μετανάστης στην Αμερική», παρατηρεί ο κ. Γκοτζαμάνης.
Σήμερα πλέον έχουν βάλει και οι δύο νερό στο κρασί τους, αφού και τα δύο εισοδήματα κρίνονται απαραίτητα για μία οικογένεια. Παγκόσμια έρευνα της εταιρείας Ernst&Young συμπεραίνει ότι για κάθε παιδί της γενιάς του 2000 υπάρχουν διπλάσιες πιθανότητες να αντιστοιχεί ένας σύντροφος που εργάζεται (78%) σε σύγκριση με τις παλιότερες γενιές του 1950 και 1960 (47%). Σε έρευνα του πανεπιστημίου της Βοστώνης του 2011 με τίτλο «Ο νέος πατέρας: Παρών, αφοσιωμένος διχασμένος», τα δυο τρίτα των πατεράδων του δείγματος απέδωσαν ισάξια σημασία στον ρόλο τους ως γονέα και ως βιοποριστή. Στην Ελλάδα, υπάρχουν 18.354 μονογονεϊκές οικογένειες με πατέρα ως κύριο φροντιστή των τέκνων. Από αυτές, οι 5.863 εντοπίζονται στην περιφέρεια της Αττικής (ΕΛΣΤΑΤ).
«Φαίνεται ότι κάτι αλλάζει, χωρίς βέβαια να αποτελεί κυρίαρχη τάση», δηλώνει ο Κώστας Γκοτζαμάνης. «Οι γυναίκες μοιάζουν πιο έτοιμες να δεχτούν τους άνδρες στο σπίτι κι εκείνοι συναισθηματικά πιο ώριμοι να μπουν στην καθημερινότητα της οικογένειας χωρίς να νιώθουν υποτιμημένοι από την εμπλοκή τους».
Και στον καναπέ του θεραπευτή
Η εμφάνιση ενός πιο “ενεργού” πατέρα αποδεικνύεται και από τη μεγαλύτερη προθυμία του να καταφύγει στην ψυχοθεραπεία, κάτι που προϋποθέτει να αισθάνεται κανείς αρκετά δυνατός ώστε να παραδεχτεί την ευαλωτότητά του. «Πράγμα που για μένα αποτελεί ελπιδοφόρο γεγονός», συνεχίζει ο Κώστας Γκοτζαμάνης, ο οποίος συστηματικά (και μάλλον ως πρωτοπόρος) οργανώνει ομάδες μόνο με άνδρες.
«Είμαι 36 χρόνια γιατρός και έχουν περάσει από μπροστά μου γενιές γονιών και παιδιών, οπότε έχω μια καλή εικόνα της ελληνικής οικογένειας και διακρίνω τη δυναμική εξέλιξή της. Εμείς δεν έπρεπε ούτε να κλαίμε ούτε να φοβόμαστε. Αυτός ήταν ενδεχομένως και ένας από τους λόγους που ζούσαμε λιγότερα χρόνια. Όλη αυτή η πίεση –μη τυχόν και σπάσεις! Και απέναντί μας η γυναίκα να απαιτεί να της πούμε πώς αισθανόμαστε –αφού δεν ξέραμε! Τώρα ο άνδρας αρχίζει να καταλαβαίνει πώς νιώθει και ύστερα να το μοιράζεται χωρίς ταμπού, φόβο και πάθος. Η επαφή με το συναίσθημα και το μοίρασμά του, ωφελεί την υγεία του. Τώρα οι άνδρες γνωρίζουν πράγματα που παραδοσιακά μετέφερε η γυναίκα στο γιατρό. Μπαίνουν στα βαθιά, μιλούν εμπεριστατωμένα για τον συναισθηματικό κόσμο τους. Εγκαταλείπουν τους αφορισμούς και την καχυποψία, ανακαλύπτουν την αξία του διαλόγου, της συνεργασίας».
Σήμερα ο κ. Γκοτζαμάνης διατηρεί μία ομάδα που απαρτίζεται από επτά άνδρες (τριάντα πέντε έως πενήντα ετών), που έχουν όλοι παιδιά σχολικής ηλικίας. Ισως δημιουργήσει μία νέα ομάδα για πατέρες αγοριών στη μετεφηβική ηλικία και ακόμη μία για πατέρες με παιδιά στην προσχολική. Πάντως, «οι ανάγκες υπαγορεύουν τη σύσταση των ομάδων».
Η αξία της διαπραγμάτευσης
Μια γεύση από τα θετικά αποτελέσματα της θεραπείας στους άνδρες δίνει ο κ. Γκοτζαμάνης με ένα παράδειγμα: Ένας πατέρας προσφέρει λουλούδια στη σύζυγό του για τα γενέθλιά της. Ανακοινώνει και τα σχέδιά του για το βράδυ, μία έξοδο στο θέατρο και αργότερα δείπνο σε εστιατόριο. Όμως εκείνη απαντάει έξαλλη: «Είσαι τρελός; Αύριο δίνει εξετάσεις ο γιος μας κι εμείς θα το διασκεδάσουμε;». Ο σύζυγος δεν αντιδρά και πηγαίνει στο γραφείο του, όπου τον περιμένει μια δύσκολη μέρα. Ξαφνικά λαμβάνει ένα επιθετικό μήνυμα από τη σύζυγό του ότι δεν περίμενε τέτοια αναισθησία, να στεναχωριέται το παιδί και αυτός να έχει στο νου τη διασκέδαση. Δεν απαντάει εν θερμώ στο μήνυμα. Σκέφτεται και μελετάει τα λόγια της συζύγου του. Άραγε έχει δίκιο; Γιατί να στεναχωριέται το παιδί; Ζητάει από τον γιο του που μελετάει στο σπίτι να συναντηθούν για καφέ.
Τον ρωτάει γιατί στεναχωριέται και εκείνος απαντάει ότι δεν πρόκειται για στεναχώρια αλλά για αγωνία, σαν να προετοιμάζεται για αγώνες στίβου. «Πάντως να ξέρεις ότι εγώ νομίζω ότι έκανες την προσπάθειά σου και μπράβο σου. Χάρηκα που το είδα αυτό. Και αν χρειαστεί να ξαναδώσεις, δεν θα έρθει το τέλος του κόσμου», υπογραμμίζει ο πατέρας. Και τότε ο γιος αναφέρει τα λόγια της μητέρας, που του είχε πει για την υποτροφία του μπαμπά του. «Η μαμά όμως δεν σου είπε ότι αναγκάστηκα να δώσω δύο φορές για να μπω στη σχολή που ήθελα. Την πρώτη φορά που απέτυχα έπρεπε να πάρω τη δύσκολη απόφαση, αν θα πήγαινα στη δεύτερη επιλογή ή αν θα ξαναπροσπαθούσα…»
«Αν τελικά ο γιος ένιωσε ότι ο πατέρας του τον στήριξε», διευκρινίζει ο Κώστας Γκοτζαμάνης, «ήταν επειδή αποκάλυψε την αποτυχία του». Επιπλέον, έδωσε χρόνο στον εαυτό του, η οργή να ωριμάσει σε σκέψη. Έτσι, είχε την ευκαιρία να μάθει από τον γιο του ότι η σύζυγός του λέει καλά λόγια για αυτόν. Επέστρεψε σπίτι μαλακωμένος, πιο έτοιμος ακόμη να συζητήσει μαζί της με άλλους όρους. «Το κλειδί δεν βρίσκεται στο τι θα πω, αλλά στο πόσο δουλεμένος είμαι με τα συναισθήματά μου για να μπορέσω να δράσω διαφορετικά», συνεχίζει ο ειδικός. «Να μην τοποθετήσω αμέσως τον άλλο στη θέση του εχθρού αλλά του αέναου συνεργάτη. Να αναβάλω τη λύση, να αντέξω να την αφήσω να εκκρεμεί», καταλήγει ο Γκοτζαμάνης.
Αγαστές συνεργασίες
Υπάρχουν και οι ειδυλλιακές καταστάσεις, όπως αυτή που περιγράφει η Αλίκη (που μας μίλησε υπό τον όρο της ανωνυμίας) για το σπίτι της: «Περίμενα ότι ο Στέφανος θα εξελιχθεί σε έναν πολύ τρυφερό πατέρα με μεγάλη αίσθηση ευθύνης για το –σήμερα– τετράχρονο παιδί του, ότι θα συμμετείχε ενεργά στη φροντίδα του. Παραμένει πολύ υπομονετικός με τον γιο μας –ενώ δεν είναι ως άνθρωπος. Συζητά ατελείωτες ώρες μαζί του, πιο πολύ από εμένα, και το κάνει με όρους που χρησιμοποιούμε εμείς ως ενήλικες, κάτι με το οποίο εγώ –ως ένα βαθμό– διαφωνώ. Αλλά ας έχει το πιτσιρίκι και τις δύο εκδοχές, δεν χρειάζεται να φερόμαστε το ίδιο. Κάνουν παρέα και ανεξάρτητα από εμένα αν και οι κανόνες που έχουμε θέσει από κοινού (π.χ. γλυκά μόνο μια φορά την εβδομάδα) παραβιάζονται έτσι κάποιες φορές. Διασκεδάζουν με την παράβαση και ειδικά όταν μου την ανακοινώνουν τη στιγμή που επιστρέφω».
Επειδή ο Στέφανος ασχολείται και με τη μετάφραση, συχνά δουλεύει από το σπίτι: «Αυτό εμποδίζει τη δουλειά του γιατί είναι δύσκολο να κλείσεις την πόρτα του γραφείου σου για να συγκεντρωθείς. Όταν το προσπαθεί, ο γιος μας δεν μπορεί συνήθως να δεχτεί το όριο της κλειστής πόρτας. Αλλά νομίζω πως καθώς μεγαλώνει, θα βρίσκουμε καλύτερες ισορροπίες». Πολύ συχνά επαναλαμβάνουν μεταξύ τους αυτό που επισημαίνουν οι ειδικοί: ότι οι σχέσεις με τα παιδιά χτίζονται από πολύ νωρίς και χτίζονται με την ανάληψη ευθύνης για τη φροντίδα τους. «Ο σύζυγός μου διαφέρει από τον δικό του πατέρα, κυρίως ως προς τα “πρέπει”. Eπιβάλλει όσο το δυνατόν λιγότερα και αυτά σχετίζονται με την ηλικία του παιδιού και το τι μπορεί να αντιληφθεί».
Το ίδιο ισχυρίζεται και ο Νικόλας, που δουλεύει σε ερευνητικά προγράμματα στην Ακαδημία Αθηνών και έχει δύο αγόρια 5 και 2 ετών: «Ανατροφοδοτώ συχνά την ψευδαίσθηση ότι είμαι απόλυτα διαφορετικός από τον δικό μου πατέρα. Είμαι κάπως διαφορετικός σίγουρα, αυτό φαίνεται. Δεν ξέρω όμως εάν σε αυτό έχει συμβάλει η σχεδόν δεδομένη πια συνειδητότητα των νέων ανθρώπων. Μήπως είναι εγγενές όλο αυτό;».
O padre padrone
Από την άλλη μεριά, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η φύση καθορίζει τους διαφορετικούς ρόλους των δύο φύλων –πέρα από τις όποιες κοινωνικές τάσεις. Ορισμένοι ψυχίατροι προειδοποιούν κατά της υπερεμπλοκής του πατέρα με τον κλασικό μητρικό ρόλο και στη Γαλλία επινόησαν τον όρο «homme feminise» ή «θηλυκότροποι άνδρες». Πάντως, όποιος φλερτάρει με τα άκρα, σπάνια βρίσκει ισορροπία.
Το βέβαιο είναι πως το κληροδότημα του «padre padrone» (με την απολυτοσύνη και τις απαιτήσεις του) ταλανίζει τη σύγχρονη γενιά. Ο Στέλιος Στυλιανίδης αναφέρει την περίπτωση του Σπύρου, νέου πατέρα τριάντα τριών ετών. Πρόκειται για τον πρωτότοκο γιο συντηρητικής οικογένειας, ο οποίος ύστερα από μακροχρόνιες σπουδές στο εξωτερικό δεν κατάφερε να ολοκληρώσει τίποτα, διαψεύδοντας έτσι τις τεράστιες προσδοκίες του πατέρα-επιχειρηματία, που ονειρευόταν να φέρει ο γιος του το «χαρτί» από γνωστό πανεπιστήμιο.
«Ο Σπύρος με επισκέφθηκε γιατί παρουσίαζε έντονες αγχώδεις εκδηλώσεις, διαταραχές ύπνου, χαμηλή αυτοεκτίμηση, καταθλιπτικό συναίσθημα. Παντρεύτηκε πρόσφατα και το ζευγάρι απέκτησε ένα υγιές κοριτσάκι τώρα τριών μηνών. Εκείνος βιώνει μια μεγάλη αντίφαση: από τη μια πλευρά θέλει να διαφοροποιηθεί από την παραδοσιακή αυταρχική πατρική λειτουργία (άντρας-κουβαλητής, γυναίκα στο σπίτι) και να μοιράζεται όλες τις δυσκολίες και τα φορτία της ανατροφής ενός μωρού και από την άλλη, μετά την αποτυχία στις σπουδές του, στηρίζει την επαγγελματική του επιβίωση στις επιχειρηματικές δραστηριότητες, τις οποίες χρηματοδοτεί ο πατέρας του εξ ολοκλήρου. Αδυνατεί να θέσει όριο στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις της γυναίκας του, πράγμα που τον ταπεινώνει περισσότερο στα μάτια του πατέρα του. Ο Σπύρος αισθάνεται διπλά ευνουχισμένος: Νιώθει άβουλος μπροστά στη μητέρα του παιδιού του και πιεσμένος από τις απαιτήσεις της παραδοσιακής πατρικής λειτουργίας. Η αυτοεκτίμησή του βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση».
Η αδυσώπητη πάλη των φύλων
Και ενώ η κάθε οικογένεια προσπαθεί με τον εντελώς δικό της τρόπο να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις, απ’ ό,τι φαίνεται τα προβλήματα καταλήγουν πολύ συχνότερα στον χωρισμό, καθώς τα διαζύγια κινούνται σε κατακόρυφη άνοδο: 14.427 διαζύγια το 2014, σε αντίθεση με 6.165 το 1992 (ΕΛΣΤΑΤ).
Στο 96% των μη συναινετικών διαζυγίων στην Ελλάδα, οι μητέρες κερδίζουν την επιμέλεια. Ο Ελληνοαμερικανός πρώην δημοσιογράφος της Wall Street Journal και νυν σύμβουλος επικοινωνίας Άλκμαν Γρανίτσας, ευελπιστεί να αναδειχθεί στον πρώτο άνδρα που κερδίζει τη συνεπιμέλεια (αν όχι την επιμέλεια) σε μη συναινετικό διαζύγιο στην Ελλάδα, ενώ ο Νίκος Σπιτάλας ίδρυσε τον Σύλλογο για την Ανδρική και Πατρική Αξιοπρέπεια (ΣΥΓΑΠΑ) το 2005, ύστερα από την προσωπική του περιπέτεια (μεγάλωνε τα παιδιά του ως τα πέντε τους χρόνια, όταν πήρε την επιμέλεια η πρώην σύζυγός του και τώρα εκείνος δεν μπορεί καν να επικοινωνήσει μαζί τους). Σήμερα ο ΣΥΓΑΠΑ έχει διεθνή δικτύωση και αναρίθμητα μέλη.
Και στις ήπιες περιπτώσεις των συναινετικών διαζυγίων, οι πατέρες νιώθουν αδικημένοι από τα δικαστήρια. «Οι γυναίκες διεκδίκησαν τα επαγγελματικά τους δικαιώματα, αλλά εργάζονται και έτσι τα παιδιά τους μοιραία μεγαλώνουν με έναν τρίτο άνθρωπο. Τότε γιατί σχεδόν πάντα κερδίζουν εκείνες την επιμέλεια;», αναρωτιέται πενηντάχρονος επιχειρηματίας με δύο παιδιά σε προσχολική ηλικία. «Η ελληνική δικαιοσύνη αντανακλά τις αντιλήψεις της κοινωνίας. Εγώ όμως θέλω να συντάσσομαι στην καθημερινότητα των παιδιών μου. Έτσι γνωρίζεις έναν άνθρωπο. Από το πρωί που ξυπνάει για να πάει στη δουλειά έως το βράδυ που επιστρέφει και παρατηρείς πώς συμπεριφέρεται. Από μια επαφή του Σαββατοκύριακου ή στις διακοπές θυμίζει κάτι σαν Άγιο Βασίλη που τρέχει στα πάρκα και στους παιχνιδότοπους».
Τι μέλλει γενέσθαι;
Η αρχέγονη πάλη των δύο φύλων, μία άλλη έκφανση του σεξ, λειτουργεί και ως σπινθήρας στην εξέλιξη του πολιτισμού. «Η πυρηνική οικογένεια αποτελεί μία σχετικά νέα πραγματικότητα, αφού υφίσταται τα τελευταία ογδόντα χρόνια περίπου, από τα τέλη του Β’ ΠΠ», εξηγεί ο ψυχίατρος Γεράσιμος Φραντζιός, που επίσης ασχολείται με την ατομική, ομαδική και οικογενειακή συμβουλευτική. «Ως το 1940, η οικογένεια περιλάμβανε με σαφήνεια τέσσερις γενιές, μαζί με το δίκτυο των παππούδων, ενώ τώρα περιλαμβάνει μάξιμουμ τρεις».
Θα αποκρυσταλλωθεί άραγε ποτέ το νέο περίγραμμα του πατέρα μέσα στη σύγχρονη οικογένεια; «Οι αλλαγές συντελούνται με πολύ βραδείς ρυθμούς. Οφείλονται μεταξύ άλλων και στην τεχνολογική εξέλιξη και στην ένταξη της γυναίκας στην παραγωγή, που επηρέασαν τον ψυχισμό του άνδρα. Υπάρχουν λοιπόν ανακατατάξεις, διαφοροποιήσεις, προσαρμογές και ένα είδος μετάβασης από έναν παραδοσιακό ρόλο του πατέρα σε μια νέα κοινωνική και ψυχική οργάνωσή του απέναντι σε μια γυναίκα πιο ισότιμη. Ωστόσο, δεν θα έλεγα ότι έχει τελεσίδικα ανατραπεί η πατριαρχική δομή. Πιστεύω εις έναν Θεό πατέρα παντοκράτορα».
Ο Κώστας Γκοτζαμάνης εν τέλει σημειώνει: «Η οικονομική κρίση μας υποχρεώνει να παραδεχθούμε ότι είναι άλλα αυτά που έχουμε να προσφέρουμε στα παιδιά μας. Αντί για σπίτια, αυτή τη φορά να χτίσουμε νέες σχέσεις με αλληλεγγύη. Κάποτε περιμέναμε από τους άνδρες να πάρουν τα όπλα για τη σωτηρία της πατρίδας μας. Σήμερα περιμένουμε να γίνουν ευτυχισμένοι, δημιουργικοί πατέρες για να σώσουν την κοινωνία μας».
