Οι ειδικοί στο χώρο της προδημοτικής εκπαίδευσης υποστηρίζουν με σθένος ότι το παιχνίδι είναι η κατεξοχήν εργασία του παιδιού προσχολικής ηλικίας. Ιδιαίτερα, το ελεύθερο, μη δομημένο παιχνίδι, είναι ο φορέας ανάπτυξης και το εργαλείο μάθησης στα πιο καθοριστικά χρόνια της ζωής των παιδιών από τη γέννηση ως τα 8 χρόνια. Μέσα από το παιχνίδι γνωρίζουν τον εαυτό τους και τον κόσμο που τα περιβάλλει. Είναι ο καλύτερος τρόπος που βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν τις δημιουργικές και κριτικές τους δεξιότητες, που θα τα εξυπηρετήσουν για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Κατά τον Piaget το παιχνίδι είναι ο τρόπος με τον οποίο το παιδί απορροφά τον εξωτερικό κόσμο και αφομοιώνει την πραγματικότητα με το εγώ του, ενώ παράλληλα απελευθερώνει το εγώ του από τις απαιτήσεις της προσαρμογής.
Η απουσία του παιχνιδιού γίνεται ένας αρνητικός παράγοντας που καθυστερεί την πρόοδο και την ανάπτυξη, αφήνοντας το παιδί στον αυτιστικό του κόσμο χωρίς επαφή με το περιβάλλον. Σύμφωνα με το Vigotsky, σημαντική είναι η αξία του παιχνιδιού στη συναισθηματική ανάπτυξη και πολιτιστική μύηση του παιδιού, γιατί είναι μέσο ικανοποίησης αναγκών, πηγή κινήτρων, συναισθηματικών βλέψεων και φιλοδοξιών. Μέσα από το παιχνίδι το παιδί προβάλλει τον εαυτό του στις δραστηριότητες των ενηλίκων στο συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο που ζουν. Ακόμα, προβάλλει τους μελλοντικούς ρόλους και τις αξίες όπως το ίδιο τις αντιλαμβάνεται μέσα από τις δραστηριότητες και τις σχέσεις των ενηλίκων.
Παράλληλα, το παιχνίδι αποτελεί σημαντικό εργαλείο για τους γονείς. Η παρακολούθηση του παιχνιδιού και η εμπλοκή τους στο παιχνίδι των παιδιών τους είναι ανοικτό παράθυρο στον κόσμο τους. Μπορεί αυτό να είναι πηγή γνώσης για τις δεξιότητες του κάθε παιδιού, διανοητικές, κοινωνικές και ψυχοκινητικές. Είναι επίσης ευκαιρία άντλησης πληροφοριών για τις εμπειρίες και τις γνώσεις που το κάθε παιδί χρησιμοποιεί στο παιχνίδι. Οι ρόλοι που υποδύεται στο φανταστικό και μιμητικό παιχνίδι διαμορφώνουν την εικόνα που το παιδί έχει για τον κόσμο των ενηλίκων, για τις σχέσεις μεταξύ τους, τους κανόνες, τις αρχές και τις αξίες που βιώνει στην οικογένεια και για τις σχέσεις του με τους συνομήλικούς του.
Το παιχνίδι προσφέρει αμέτρητες ευκαιρίες διάγνωσης αναγκών και προβλημάτων που το παιδί αντιμετωπίζει. Μια αξιολόγηση των αναγκών και προβλημάτων από ειδικό μπορεί να αποτελέσει βάση για έγκαιρο παρεμβατικό πρόγραμμα.
Μεγαλύτερη παιδαγωγική αξία έχει το συμβολικό ή φανταστικό παιχνίδι κατά το οποίο το παιδί μεταφέρεται από την πραγματικότητα στη σφαίρα της φαντασίας, υποδύεται ρόλους, υιοθετεί συμπεριφορές των ενηλίκων ή ηρώων από ιστορίες και παραμύθια. Μέσα από το συμβολικό ή φανταστικό παιχνίδι επεξεργάζεται τις εντάσεις του και λυτρώνεται από το άγχος που του προκαλούν οι περιορισμοί της ηλικίας και του περιβάλλοντός του, π.χ. ένα παιδί που θέλει να οδηγήσει το αυτοκίνητο του πατέρα του και δεν του επιτρέπεται να το κάνει, αναποδογυρίζει ένα κασόνι ή μια καρέκλα, κάθεται σε αυτό και το χρησιμοποιεί ως αυτοκίνητο. Υποδύεται το ρόλο του οδηγού και υιοθετεί τις συμπεριφορές που γνώρισε από τα βιώματά του. Με το στόμα μιμείται τους ήχους της μηχανής, γυρίζει το φανταστικό τιμόνι, πατά φρένα και με τα πόδια προσπαθεί να μετακινεί το φανταστικό αυτοκίνητο. Με τον ίδιο τρόπο ένα σκουπόξυλο μπορεί να γίνει άλογο ή σκήπτρο και το παιδί να παίξει το ρόλο του καβαλάρη ή του βασιλιά, αντίστοιχα.
Έτσι το φανταστικό παιχνίδι επιδρά εξισορροπητικά στη συναισθηματική κατάσταση του παιδιού. Δίνει διέξοδο στις εντάσεις του και το λυτρώνει από το άγχος που του δημιουργείται, όταν δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του λόγω ηλικίας και λόγω των περιορισμών που του επιβάλλουν οι μεγαλύτεροι γύρω του.
Ποια χαρακτηριστικά μπορούν να αποδοθούν σε μια δραστηριότητα,
για να θεωρείται παιχνίδι;
Σύμφωνα με τους ορισμούς των ειδικών μια δραστηριότητα, για να θεωρείται παιχνίδι πρέπει:
- να είναι ευχάριστη, να είναι αυτοσκοπός,
- να υπακούει σε δικούς της κανόνες,
- να προσεγγίζει συμβολικά αντικείμενα και καταστάσεις πραγματικές, να επιλέγεται αυθόρμητα και ελεύθερα,
- να αντλεί από την πραγματικότητα,
- να λειτουργεί στη σφαίρα της φαντασίας, να απαιτεί ενεργή συμμετοχή των παικτών,
- να φαίνεται απρόβλεπτη ως προς την εξέλιξη και την κατάληξή της, να λυτρώνει από συναισθηματικές εντάσεις,
- να αποτελεί πηγή που οδηγεί σε νέες γνώσεις και εμπειρίες.
Πώς το παιχνίδι συμβάλλει στην ανάπτυξη και την ωρίμανση του παιδιού;
Θα αναφέρω τις θέσεις και τις αντιλήψεις διακεκριμένων παιδαγωγών για το θέμα, οι οποίες είναι επιστημονικά αποδεκτές και τεκμηριωμένες.
Ο Lev Vygotsky υποστηρίζει τα ακόλουθα για το ρόλο του παιχνιδιού:
- Το παιδί παίζοντας ικανοποιεί κάποιες βασικές του ανάγκες.
- Σημαντική είναι η άμεση ικανοποίηση απραγματοποίητων τάσεων και επιθυμιών με τη μετάβαση στη σφαίρα της φαντασίας.
- Το παιχνίδι πρέπει να γίνει αντιληπτό ως φανταστική ικανοποίηση των απραγματοποίητων αναγκών και λύτρωση από εντάσεις.
- Δεν υπάρχει παιχνίδι χωρίς κανόνες. Η υπόδυση ρόλων, η βίωση φανταστικής κατάστασης διέπεται από κανόνες.
- Το συμβολικό παιχνίδι είναι διαδικασία κατανόησης του συμβολισμού και μέσο γνωστικής ανάπτυξης.
- Το παιχνίδι είναι πηγή ανάπτυξης. Δημιουργεί τη ζώνη της επικείμενης ανάπτυξης. Είναι δράση στη σφαίρα του φανταστικού, σε μια φανταστική κατάσταση. Είναι η δημιουργία θεληματικών προθέσεων και η διαμόρφωση σχεδίων από την πραγματική ζωή.
- Το παιχνίδι είναι συνειδητοποιήση κινήτρων και ανώτατη πηγή ανάπτυξης που περιέχει όλες τις αναπτυξιακές τάσεις συμπυκνωμένες.
- Το παιδί στο παιχνίδι ξεπερνά την ηλικία του, μετακινείται νοερά από την καθημερινή του συμπεριφορά και μοιάζει να γίνεται ένα κεφάλι ψηλότερο απ’ ό,τι είναι.
- Το παιχνίδι είναι εκδήλωση χειραφέτησης από το περιβάλλον του αυτοελέγχου.
Σε αυτή τη διαδικασία ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος των γονιών;
Ο ρόλος των γονιών, του ενήλικα γενικότερα, είναι πολύ σημαντικός, αφού:
- λειτουργεί ως εμψυχωτής ενθαρρύνοντας την ενασχόληση του παιδιού με το παιχνίδι και προσφέροντας θετική ενίσχυση,
- λειτουργεί ως συμμέτοχος στο παιχνίδι, σχεδιασμένα και διακριτικά, ώστε να μη το μετατρέπει σε μια καθοδηγούμενη δομημένη δραστηριότητα,
- επιτυγχάνει την καλύτερη γνωριμία και κατανόηση του χαρακτήρα του παιδιού του, των ικανοτήτων και ενδιαφερόντων του,
- εντοπίζει τα προβλήματα και τις ανάγκες του, παρεμβαίνει και θεραπεύει.
Ποιες μορφές παιχνιδιού διακρίνουμε στις παιγνιώδεις δραστηριότητες
των παιδιών;
Δεν είναι εύκολη η διάκριση στις μορφές και τα είδη, γιατί συνήθως συνυπάρχουν διάφορες μορφές σε μια δραστηριότητα π.χ. στο συμβολικό παιχνίδι των παιδιών στο κουκλόσπιτο, καθώς παίζουν τις μαμάδες, τις γιαγιάδες, τους πατεράδες, τις κουμέρες κ.ά. το παιχνίδι είναι κοινωνικό, συναισθηματικό, γλωσσικό, μιμητικό και δημιουργικό.
Παρόλα αυτά στην εκπαιδευτική βιβλιογραφία συναντούμε κάποιες κατηγοριοποιήσεις. Πιο κάτω παρατίθεται σχηματικά η συνύπαρξη των διάφορων μορφών παιχνιδιού, καθώς επίσης οι δεξιότητες που καλλιεργούν και αναπτύσσουν τα παιδιά και τα μέσα και υλικά που είναι χρήσιμα και προάγουν το παιχνίδι.
Α. Νοητικό Παιχνίδι
Γλωσσικό Επιστημονικό Συμβολικό μαθηματικό Δημιουργικό.
Β. Φυσικό ή Κινητικό Παιχνίδι
Με μεγάλες κινήσεις Με μικρές κινήσεις Ψυχοκινητικό με χρήση δεξιοτήτων
Γ. Κοινωνικό Συναισθηματικό Παιχνίδι
Θεραπευτικό. Γλωσσικό Επαναληπτικό – Παράλληλο Αυτεπίγνωσης Αυτορρύθμισης Ενσυναίσθησης Με κοινωνικές δεξιότητες Αθλοπαιδιές
Α. Νοητικό παιχνίδι
Καθώς η γλώσσα είναι συνυφασμένη με τη σκέψη και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της γνωστικής ανάπτυξης, το νοητικό παιχνίδι περιλαμβάνει δραστηριότητες που εμπεριέχουν λειτουργική επικοινωνία και διαμόρφωση εννοιών. Περιλαμβάνει επίσης δραστηριότητες πειραματισμού, εξερεύνησης, λύσης προβλήματος, αναπαραστάσεις, μίμηση και δημιουργικές δραστηριότητες που προάγουν τις πνευματικές λειτουργίες πχ. τη συγκέντρωση, την προσοχή, τη μνήμη, την κρίση, την περιέργεια, τον προβληματισμό, την πρόβλεψη, τη λογική αιτιολόγηση, τη συμπερασματική σκέψη, τη φαντασία και τη δημιουργικότητα.
Το νοητικό παιχνίδι καλλιεργεί επίσης τις διαδικασίες λύσης προβλήματος, την ικανότητα λήψης αποφάσεων, την κατανόηση ρόλων και κανόνων και την απόκτηση γνώσεων και εμπειριών από πρώτο χέρι. Σ’ αυτή την κατηγορία παιχνιδιών περιλαμβάνονται το κουκλοθέατρο, η ακρόαση και διήγηση παραμυθιών και ιστοριών, το δραματικό θεατρικό παιχνίδι, παιχνίδι με άμμο και νερό, απόδοση ρόλων στο κουκλόσπιτο, μαγειρική και ζαχαροπλαστική, ζωγραφική, παιχνίδι με αριθμούς, γράμματα, λέξεις και εικόνες.
Β. Κοινωνικό συναισθηματικό παιχνίδι
Σ΄ αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται δραστηριότητες που γίνονται στην ομάδα, με ένα ή περισσότερα άτομα, και περιέχουν τα στοιχεία της επικοινωνίας, της συνεργασίας, της αλληλεπίδρασης, της ευαισθησίας, της συμπάθειας ή αρνητικά συναισθήματα επιθετικότητας, ανταγωνισμού.
Στα παιχνίδια στην ομάδα τα παιδιά επιτυγχάνουν την προσωπική ανάπτυξη και την κοινωνικοποίηση. Καλλιεργούν την αυτεπίγνωση, γνωρίζουν τα συναισθήματα και τα ελέγχουν. Δημιουργούν κίνητρα για δράση, υιοθετούν στάσεις και αξίες που είναι προϊόν κοινωνικής μάθησης. Αποκτούν συναισθηματική ισορροπία με τον έλεγχο των συναισθημάτων και τη λύτρωση από εντάσεις που προκαλούν οι περιορισμοί του περιβάλλοντος.
Μέσα από την υπόδυση ρόλων στο κοινωνικό παιχνίδι τα παιδιά μοιράζονται αντικείμενα, εμπειρίες και συναισθήματα, αποκτούν ευαισθησία στις ανάγκες των άλλων και ενσυναίσθηση. Εξοικειώνονται με τις έννοιες της φιλίας, της συνεργασίας, της αλληλοβοήθειας, του σεβασμού και της φροντίδας για το περιβάλλον, φυσικό και κοινωνικό. Γίνεται το παιχνίδι πηγή χαράς και ικανοποίησης.
Γ. Φυσικό ή κινητικό παιχνίδι
Περιλαμβάνει δραστηριότητες κινητικές με μεγάλες και μικρές κινήσεις και δραστηριότητες χειρισμού αντικειμένων, συντονισμού ματιού χεριού, κατασκευής, καταστροφής, εξερεύνησης μέσω αισθήσεων, δημιουργικής κίνησης και περιπέτειας. Για τις δραστηριότητες αυτές προσφέρονται το οικοδομικό υλικό, ο πηλός, η άμμος, τα ξύλα διάφορων σχημάτων και μεγεθών, υλικά και παιχνίδια συναρμολόγησης. Τα παιχνίδια εξωτερικού χώρου εξυπηρετούν δραστηριότητες με μεγάλες κινήσεις όπως αναρρίχηση, έκταση, αιώρηση, πηδήματα, εκτινάξεις κ.λπ. Το κινητικό παιχνίδι προάγει τη φυσική ανάπτυξη των παιδιών, την καλή κατάσταση του οργανισμού, τον έλεγχο, τη σταθερότητα, τον εκλεπτυσμό και το συντονισμό των μεγάλων και μικρών κινήσεων. Καλλιεργεί επίσης την αντίληψη του χώρου, τις θέσεις των αντικειμένων στο χώρο, τις σχέσεις μεταξύ τους και τις κατευθύνσεις.
Οδηγός για γονείς
- Οι γονείς μπορούν να δώσουν ώθηση στο παιχνίδι των παιδιών τους με τους εξής τρόπους:
- Να διαμορφώσουν ένα περιβάλλον πλούσιο σε μέσα και υλικά που να είναι στη διάθεση των παιδιών.
- Να αφήνουν χρόνο για το παιχνίδι και ελευθερία στα παιδιά να εμπλακούν σε παιγνιώδεις δραστηριότητες.
- Να διαμορφώνουν γωνιές που προσφέρουν ησυχία και απομόνωση (privacy)
- που είναι απαραίτητα στα παιδιά, για να εμπλακούν στο φανταστικό τους παιχνίδι.
- Να είναι υποστηρικτικοί, όταν τα παιδιά ζητούν διευκολύνσεις ή την άδεια να χρησιμοποιήσουν μέσα και υλικά, για να εμπλουτίσουν το παιχνίδι τους.
- Να εμπλέκονται στο παιχνίδι, αν τα παιδιά το ζητήσουν. Να υποδύονται ρόλους, να δίνουν ιδέες, να προλαμβάνουν συγκρούσεις και αδιέξοδα στο παιχνίδι.
- Να προσθέτουν στην πλοκή, στους χαρακτήρες, στα επεισόδια και να εισηγούνται διαφορετικές εκδοχές και ερμηνείες γεγονότων.
- Να αφήνουν τα παιδιά να κάνουν επιλογές και να τις αιτιολογούν.
- Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού να αφήνουν τα παιδιά να αναλαμβάνουν ευθύνες, να εξηγούν διαδικασίες, να δίνουν πληροφορίες.
- Να ζητούν από αυτά να περιγράφουν εμπειρίες, να προβλέπουν, να αιτιολογούν, να βγάζουν συμπεράσματα, να προβάλουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα των άλλων.
Το παιχνίδι ως εργαλείο. Πόσο σημαντικό είναι; Πώς επιλέγω παιχνίδια
για το παιδί μου;
Το παιχνίδι αντικείμενο (μπάλα, σχοινάκι, puzzle, κύβοι, οικοδομής υλικό, ενσφηνώματα κ.λπ.) είναι πολύ σημαντικό, γιατί προσφέρει δυνατότητες στο παιδί για δραστηριοποίηση σε όλους τους τομείς ανάπτυξης. Επίσης, χρησιμοποιείται ως μέσο για μεταφορά του παιδιού από την πραγματικότητα στον κόσμο της φαντασίας, για να εμπλακεί σε φανταστικό παιχνίδι (κούκλα, καροτσάκι, καπέλο, υλικά μεταμφίεσης). Παιχνίδια έχουν ανακαλυφτεί σε ανασκαφές σε αρχαιολογικούς χώρους που δείχνουν ότι χρησιμοποιούνταν από την αρχαιότητα. Αυτά, όπως και τα παιχνίδια των προηγούμενων γενιών, ήταν απλά και κατασκευασμένα από φυσικά υλικά, αφού κατασκευάζονταν από τα ίδια τα παιδιά ή τους συγγενείς τους και ήταν προϊόντα δημιουργικότητας και φαντασίας. Σήμερα, είναι πολύπλοκα προϊόντα της βιομηχανίας. Κατασκευασμένα από συνθετικά υλικά πολλές φορές είναι επικίνδυνα για παιδιά ή ακόμη είναι ηλεκτρονικά παιχνίδια που μετατρέπουν το παιδί σε παθητικό δέκτη και τον οδηγούν στην απομόνωση και την έλλειψη επικοινωνίας με τους γύρω του.
Αρκετά παιχνίδια δε συγκινούν πια τα παιδιά λόγω κορεσμού. Υπάρχει τόση ποικιλία και δυνατότητα επιλογής που μειώνει το ενδιαφέρον και την περιέργεια των παιδιών. Η νοητική δυσκολία κάποιων παιχνιδιών αποτελεί επίσης ανασταλτικό παράγοντα.
Οι γονείς πρέπει να επιλέγουν παιχνίδια απλά, φυσικά που να ανταποκρίνονται στην ηλικία και το επίπεδο των παιδιών. Να είναι μορφωτικά, ψυχαγωγικά, να προάγουν την κοινωνικοποίηση του παιδιού, τη φαντασία, τη δημιουργικότητα και να προσφέρουν ερεθίσματα για ανάπτυξη πνευματικών λειτουργιών, όπως της μνήμης, της κρίσης, του προβληματισμού.
Αντουανέττα Κατσιολούδη, Εκπαιδευτικός
