Βία και παιδιά. Τα διαφορετικά της πρόσωπα

Παράγοντες που επηρεάζουν την ποιότητα της γονικής φροντίδας είναι μεταξύ άλλων η ψυχική υγεία των γονιών, η επικοινωνία μεταξύ τους, εάν υπάρχει στηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον και οι ψυχοκοινωνικές – οικονομικές πιέσεις που προέρχονται από το ευρύτερο περιβάλλον.
Αγάπη και μίσος

Βασικά συναισθήματα στη συναλλαγή βρέφους ή παιδιού – γονέων είναι η αγάπη και το μίσος/επιθετικότητα. Αυτές οι δύο κατηγορίες συναισθημάτων υπάρχουν μέσα σε όλους μας. Συγγραφείς όπως οι Φρόυντ, Άμπραχαμ, Μέλανι Κλάιν, διατύπωσαν μια τολμηρή θεωρεία ότι υπάρχει κάτι που «δουλεύει» ενάντια στο συμφέρον του ανθρώπου. Μίλησαν για τον δυϊσμό των έμφυτων εξορμήσεων, δηλαδή του ενστίκτου της ζωής και του ενστίκτου του θανάτου. Το ένστικτο του θανάτου γίνεται ευδιάκριτο στη μορφή του σαδισμού, του αρνητισμού και της επιθετικότητας.
Παρατηρήθηκε επίσης ότι η δύναμη για ζωή, δηλαδή το μέρος εκείνο της προσωπικότητας που έχει την ικανότητα για αγάπη, μετριάζει την επιθετική ενόρμηση.

Οι διαδικασίες φροντίδας της μητέρας προς το βρέφους – παιδί και αργότερα και του πατέρα ενισχύουν τις δυνατότητες για αγάπη και ζωή και μειώνουν την επιθετικότητα. Επιτρέπουν την εγκαθίδρυση «εσωτερικευμένων» καλών γονιών και την απαρτιωτική ψυχική λειτουργία. Στην περίπτωση του προβλήματος της σωματικής, σεξουαλικής κακοποίησης ή της παραμέλησης παρουσιάζεται σοβαρή διαταραχή στη σχέση παιδιού-γονέα με αποτέλεσμα να επηρεάζονται η ομαλή ανάπτυξη του παιδιού κι η φυσιολογική ωρίμανση της προσωπικότητάς του στο νοητικό, στο συναισθηματικό και το κοινωνικό επίπεδο.

Η διπλή φύση των ενορμήσεων, αγάπης – μίσους, έχει ως αποτέλεσμα η ψυχική ζωή να είναι διαρκώς σε κατάσταση ρευστότητας και έτσι το άτομο να εμπλέκεται σε συγκρούσεις τόσο με τους άλλους όσο και με τον εαυτό του. Οι κοινωνικές σχέσεις διακόπτονται εξαιτίας μίσους, ζήλιας, αντιζηλίας και άλλων καταστροφικών συναισθημάτων. Παρατηρούμε ωστόσο την προσπάθεια των ανθρώπων για την εδραίωση πιο θετικών σχέσεων, τη συνεχή πάλη ανάμεσα στην αγάπη και το μίσος. Φαίνεται ότι ως άνθρωποι έχουμε δυσκολία να αποδεχτούμε το μερίδιο μας στο μίσος και την επιθετικότητα. Συνήθως βλέπουμε επιθετικότητα μόνο στους γύρω μας, θεωρώντας ότι εμείς είμαστε οι σωστοί.

Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τη βία, τη βία που ασκείται από τους γονείς όταν για λόγους δικούς τους, ψυχικούς ή κοινωνικούς, δεν μπορούν να σταθούν σε κάποια κρίσιμη στιγμή στη θέση του γονιού. Η αγάπη τους για το παιδί δεν μπορεί να αντισταθμίσει την επιθετικότητά τους.
Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη η βία ορίζεται ως «άσκησης σωματικής ή άλλης δύναμης ή η χρησιμοποίηση απειλών με σκοπό την επιβολή της θελήσεως κάποιου».

Βία ασκείται από τον δυνατό, αυτόν που έχει εξουσία στον αδύνατο. 
Βία ασκείται από:
• ένα κράτος στο άλλο
• μια θρησκευτική ομάδα σε άλλη
• μια ομάδα σε άλλη
• μια ομάδα συνομηλίκων προς το παιδί
• τον δάσκαλο στο παιδί
• τον γονιό στο παιδί

Το παιδί, αδύνατο ψυχικά και σωματικά, μπορεί εύκολα να γίνει αντικείμενο βίας των ενηλίκων. Ο ενήλικας μπορεί να βρει στο παιδί την εύκολη λεία προκειμένου να ικανοποιήσει την επιθετικότητά του ή τις επιθυμίες του.
Στις μέρες μας αναφέρεται συχνά, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν εμπεριστατωμένες έρευνες, ότι υπάρχει αύξηση της βίας.

Αύξηση της βίας ή αύξηση των καταγγελιών για βία;
Η κακοποίηση – παραμέληση – ψυχολογική βία των παιδιών είναι ένας όρος καινούριος. Χρησιμοποιήθηκε πρόσφατα, μόλις το 1962 από τον Kempe ως «σύνδρομο κακοποιημένου παιδιού», για να περιγράψει ένα πολύ παλιό πρόβλημα. Να θυμηθούμε πως:
• Η τιμωρία με ξύλο μέχρι πρόσφατα ήταν παιδαγωγική μέθοδος
• Σύμφωνα με τα γραπτά του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ο ρόλος της πολιτείας περιγράφεται ως ένας γονιός που φροντίζει και τιμωρεί
• Στη Σπάρτη όπως και σε άλλες πολιτείες θανάτωναν τα ανάπηρα παιδιά και το θεωρούσαν ως ευθύνη της πολιτείας, με σκοπό την εξασφάλιση μιας υγιούς κοινωνίας
• Σε αγροτικές περιοχές της Ινδίας παραμελούσαν τα κορίτσια σε βαθμό θανάτου, προκειμένου να απαλλαχτούν οι γονείς από το βάρος της υποχρέωσης για προίκα
• Στην Κίνα εγκαταλείπονταν τα θηλυκά βρέφη
• Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, η Ήρα θυμωμένη επειδή ο σύζυγος της Δίας είχε σχέσεις με άλλες γυναίκες, γέννησε από εξώγαμη σχέση τον Ήφαιστο. Ο Ήφαιστος ήταν άσχημος και ανάπηρος. Η Ήρα δεν άντεξε το πλήγμα και τον πέταξε από τον Όλυμπο στη θάλασσα. Σώθηκε από τη Θέτιδα και την Ευρύνομε, αλλά πάντα μισούσε τη μητέρα του. Ήταν βίαιος και όταν παντρεύτηκε την Αφροδίτη, ο γάμος απέτυχε.

 

Σήμερα θα μπορούσαμε να ασχοληθούμε μόνο με τον μύθο του Ηφαίστου προκειμένου να καταδείξουμε τις συνέπειες της απόρριψης και της βίας στον ψυχισμό του ανθρώπου. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν τις συνέπειες των κακών σχέσεων των γονιών και του αντίκτυπού τους στα παιδιά. Γνώριζαν για το ναρκισσιστικό πλήγμα των γονιών όταν φέρουν στον κόσμο παιδιά που δεν ικανοποιούν τις προσδοκίες τους, για την απορριπτική και την κακοποιητική στάση του γονέα. Γνώριζαν επίσης για την αδυναμία στις ταυτίσεις και την επανάληψη των κακών σχέσεων στις επόμενες γενιές.

Σήμερα ο ορισμός «κακοποίηση των παιδιών» περιλαμβάνει:
• σωματική κακοποίηση
• όλες τις μορφές παραμέλησης (έλλειψη στοιχειώδους φροντίδας)
• καθυστέρηση μη οργανικής αιτιολογίας στην ανάπτυξη του παιδιού
• παραμέληση ιατρικής και εκπαιδευτικής φροντίδας
• ανεπαρκή θρέψη
• συναισθηματική παραμέληση
• σεξουαλική παραβίαση όλων των μορφών
• ψυχολογική κακοποίηση
• κακοποίηση από το σύστημα – θεσμική κακοποίηση

Η ψυχολογική κακοποίηση είναι πιο δύσκολη μορφή στο να οριστεί. Στις βιβλιογραφικές αναφορές συνδέεται με την σωματική και σεξουαλική κακοποίηση.
Pierre Desproges « Μια λέξη είναι δυνατόν
να σκοτώσει, να ταπεινώσει
χωρίς ωστόσο να λερωθούν τα χέρια»

 

Βία και καθημερινότητα

Η βία στην καθημερινότητα είναι τόσο συνήθης, που μας ακούγεται φυσιολογική. Η βία στην καθημερινή της μορφή αφορά στην ταπείνωση, στην ενοχοποίηση και στο ντρόπιασμα του παιδιού από τους γονιούς, στην κατάργηση της ατομικότητάς του. Εκφράζεται με λέξεις ταπεινωτικές, απειλητικές, με ειρωνεία και με ένταση στη φωνή και στις σωματικές εκφράσεις. Αυτή η βία παρουσιάζεται σε στιγμές δύσκολες, όπου οι γονείς δεν έχουν την ικανότητα να καθησυχάσουν τα παιδιά τους και να αντέξουν τη δική τους φόρτιση.

Μορφές της καθημερινής βίας 
• λεκτική βία («είσαι βλάκας», «είσαι ένα τίποτα»)
• σαδιστική συμπεριφορά (κατά την κλινική διερεύνηση της βίαιης συμπεριφοράς ενός 5χρονου αγοριού ο πατέρας ανέφερε ότι αντιμετώπιζε τις αταξίες του γιού του βάζοντας σε λειτουργία την ξυλοσχιστική μηχανή γνωρίζοντας το μεγάλο τρόμο που του προκαλούσε)
• συναισθηματική απόρριψη
• υπερβολικές ή δυσανάλογες απαιτήσεις σε σχέση με την ηλικία του παιδιού (συχνά οι γονείς αφήνουν μικρά παιδιά να προσέχουν τα μικρότερά τους, πράγμα που βαραίνει δυσβάσταχτα τη συνείδηση των πρώτων σε περίπτωση ατυχήματος)
• αντιφατικές οδηγίες και διαταγές
• συναισθηματικός εκβιασμός των παιδιών («Αν μιλήσεις της γιαγιάς σου, ξέχασε πως έχεις πατέρα»)
• ταπείνωση του παιδιού μειώνοντας το, χρησιμοποιώντας ύβρεις, σκληρές κριτικές επιφέρουν το αίσθημα ντροπής, μειώνουν την αυτοεκτίμηση και αναστέλλουν την ψυχική του ανάπτυξη
• ενοχοποίηση: όταν ο γονιός για να εμποδίσει το παιδί του να επαναλάβει μια πράξη τον ενοχοποιεί («θα με αρρωστήσεις, θα με πεθάνεις»)
• όταν ο γονιός χρειάζεται το παιδί για να μη μείνει μόνος και εμποδίζει εμμέσως το παιδί να ικανοποιηθεί από άλλες σχέσεις
• όταν τα παιδιά γίνονται μάρτυρες ταπείνωσης του ενός γονιού από τον άλλον
• όταν τα παιδιά είναι μάρτυρες της σωματικής επίθεσης του ενός γονιού προς τον άλλον
• όταν τα παιδιά χρησιμοποιούνται για να λύσουν οι γονείς τους δικές τους διαφορές. (Αυτή η έμμεση βία στοχεύει αφενός να πλήξει τον άλλο γονιό, πλήττει ωστόσο το μέρος του εαυτού του παιδιού που είναι συνδεδεμένο με τον επιτιθέμενο γονιό ή τα παιδιά δέχονται επιθέσεις που αφορούν τον γονιό μέσα τους ή τον γονιό που αντιπροσωπεύουν)
• Η ήπια μορφή σωματικής βίας όπως το χαστούκι

Η άμεση βία προς το παιδί δηλώνει την απόρριψη του παιδιού από τον ένα ή και τους δύο γονείς. Οι προσβολές που υφίσταται το παιδί δικαιολογούνται από τον γονιό ως μέρος της τακτικής για διαπαιδαγώγησή του. Στην πραγματικότητα το παιδί είναι ενοχλητικό, δεν ικανοποιεί τις προσδοκίες του γονιού. Η παρουσία του παιδιού ξυπνά στον γονιό τα προσωπικά του ελλείμματα. Συχνά αυτό το παιδί νιώθει άβολα, νιώθει ντροπή γι’ αυτό που είναι. Για παράδειγμα ένα παιδί που είναι αδέξιο, γίνεται εντελώς αδέξιο μετά από τις φωνές και την απόρριψη του γονιού. Το υποτιμούμε που είναι αδέξιο ή γίνεται αδέξιο από την υποτίμηση και τον φόβο;

Βία και Διαζύγιο 
Το κάθε παιδί αγόρι ή κορίτσι έχει ανάγκη για επαφή με τον πατέρα και την μητέρα. Τι γίνεται όταν οι γονείς χωρίζουν;
Ο τρόπος, ο οποίος θα βιωθεί το διαζύγιο των γονιών από τα παιδιά, θα εξαρτηθεί από την ωριμότητα και την εξυπνάδα των γονιών. Εάν ο καθένας εκ των δύο ανεξάρτητα με τους λόγους και τις ευθύνες για την μεταξύ τους ένταση,
• δε μειώνει τον άλλον στα μάτια του παιδιού
• αφήνει να αγαπηθεί ο πατέρας ή η μητέρα αντίστοιχα
• το παιδί μπορεί να βλέπει και τους δύο γονείς σταθερά και συχνά μέσα σε ένα κλίμα ευχαρίστησης και χαράς
• δεν εγκαταλείπει το παιδί και έχει την έγνοια και την ευθύνη για την εκπαίδευσή του,
τότε το παιδί μπορεί να ξεπεράσει την επώδυνη διαδικασία χωρισμού των γονιών του.
Τι γίνεται στην πράξη;
• Οι γονείς μιλούν με φίλους, συγγενείς ή στο δικηγόρο με εχθρότητα, εκδικητικότητα και ένταση για τον άλλο γονιό, συμπεριφέρονται ωσάν και το παιδί να μην έχει αυτιά, μυαλό και αισθήματα
• Μιλούν με μισόλογα, δεν του εξηγούν τι συμβαίνει, του δίνουν αντιφατικά μηνύματα
• Ένας εκ των δύο γονιών απαγάγει ένα ή όλα τα παιδιά
• Ο ένας γονιός εγκαταλείπει το σπίτι χωρίς να ενημερωθούν τα παιδιά. Το φαινόμενο συχνά οφείλεται στην ενοχή του γονιού για το διαζύγιο και τη δυσκολία του να αντιμετωπίσει τον πιθανό πόνο που προξενεί το διαζύγιο
• Η μετάδοση της ανησυχίας στο παιδί ότι αν αγαπά τον άλλο γονιό και τον/τη καινούριο/α σύντροφό του θα εγκαταλειφθεί και από τον γονιό με τον οποίο ζει
• Όταν οι γονείς τσακώνονται μπροστά στο παιδί για θέματα που το αφορούν ή όχι
• Τα παιδιά συχνά νιώθουν επιθετικά έναντι του γονιού που φεύγει και φόβο εγκατάλειψης για το γονιό που μένει. Είναι συναισθηματικός εκβιασμός εκ μέρος του γονιού, που απαγορεύει με τη στάση του την έκφραση αυτού του θυμού και των παραπόνων που έχει το παιδί. Κάνουν το παιδί να νιώθει ενοχή και ντροπή γι’ αυτό που νιώθει («Μπράβο, είσαι καλό παιδί. Δεν θυμώνεις με τον μπαμπά σου που δεν είναι στο σπίτι»)
• Όταν το παιδί δέχεται απειλές ότι θα το στείλουν στον άλλο γονιό όταν είναι ανυπάκουο ωσάν και ο άλλος γονιός είναι τιμωρία
• Όταν τα παιδιά ενοχοποιούνται που ο γονιός είναι φυλακή για τις διατροφές.

 

Κακοποιητικές συμπεριφορές με σεξουαλικό χαρακτήρα 
Σ’ αυτές τις συμπεριφορές των γονιών ενώ δεν υπάρχει τίποτε το καταδικαστέο η βία αφήνει ψυχικά σημάδια γιατί καταργείται το όριο και η έννοια της απαγόρευσης.
• Μια μητέρα διηγείται στην 11χρονη κόρη της τις σεξουαλικές της δυσκολίες με τον άντρα της και συγκρίνοντάς τον με τις επιδόσεις του εραστή της.
• Μια μητέρα ζητά από την 8χρονη κόρη της να εξετάσει τα γεννητικά της όργανα προβάλλοντας ότι έχει για παράδειγμα φαγούρα

• Ένας πατέρας φλερτάρει με τις φίλες της κόρης του.

Η σεξουαλική κακοποίηση – παρενόχληση του παιδιού 
Φρανσουάζ Ντολτό «Μια μόνο απαγόρευση ισχύει για όλη τη ζωή και μόνη αυτή λογίζεται
πραγματικά ως ο ακρογωνιαίος λίθος της διαπαιδαγώγησης του ανθρω-
πίνου πλάσματος. Είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας».

Συνήθως τα παιδιά που παρενοχλούνται σεξουαλικά δεν παραπονιούνται, κυρίως όταν αυτή η κακοποίηση συμβαίνει στα πλαίσια της οικογένειάς τους. Η αδυναμία του παιδιού να μιλήσει οφείλεται στο αίσθημα ενοχής, ντροπής, φόβου και αγωνίας ότι δεν θα μπορέσει να γίνει κατανοητό το πρόβλημά του. Αυτή η σιωπή οφείλεται επίσης σε άλλους λόγους:
• Ο εκβιασμός του δράστη και η επιβολή του μυστικού:
«Θα σου σπάσω το κεφάλι»,
«Θα σε σκοτώσω»,
«Είμαστε μια ωραία οικογένεια, η μητέρα σου θα πεθάνει αν το μάθει».
• Η βία της ίδιας της πράξης, η οποία αφυπνίζει την ενήλικη σεξουαλικότητα σε ένα άτομο ψυχικά και σωματικά ανέτοιμο να τη δεχτεί, γεγονός που δημιουργεί μεγάλη σύγχυση στο παιδί.
• Η ντροπή που προκαλείται από το δράστη στο παιδί καθιστώντας το υπεύθυνο:
«Έχεις αυτό που θέλεις, εσύ με προκάλεσες».
• Είναι δυνατόν το παιδί να έχει και θετική συναισθηματική σχέση με το θύτη γεγονός που του προκαλεί συγκρουόμενα συναισθήματα.

Βία είναι……………………… 
• Όταν η σύλληψη του γονιού από την αστυνομία γίνεται στη παρουσία του παιδιού
• Όταν ο γονιός είναι αντικείμενο ρατσιστικών επιθέσεων
• Όταν το παιδί εκτίθεται σε αλλόκοτες συμπεριφορές του γονιού ή άλλου μέλους της οικογένειας λόγω προβλημάτων ψυχικής υγείας, αλκοολισμού, ναρκωτικών
• Όταν αλλάζεται το όνομα στο υιοθετημένο παιδί
• Όταν τα υιοθετημένα παιδιά απειλούνται από τους ανάδοχους γονείς τους ότι θα τα στείλουν στο ορφανοτροφείο ή στους βιολογικούς γονείς
• Όταν απορρίπτουμε τους φίλους των παιδιών, όταν μειώνονται οι αξίες, το αντικείμενο πίστης και τα ιδανικά τους.

Γιαννούλα Χατζηπαναγή, Κλινική Ψυχολόγος

paidiatros.com