Βιολογία ή Ψυχολογία: Πώς να ερμηνεύσουμε τον κόσμο του εφήβου;

Αυτά είναι ερωτήματα που διατυπώνονται συχνά από γονείς εφήβων που προβληματίζονται από τη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις των παιδιών τους,  ενώ ταυτόχρονα αισθάνονται ότι η επικοινωνία με το παιδί τους δυσκολεύει.

Αναζητώντας βιολογικές εξηγήσεις για τη συμπεριφορά ανατρέχουμε στο κλασικό δίλημμα: βιολογία ή ψυχολογία; Να ακολουθήσουμε ψυχολογικές ή βιολογικές ερμηνείες όταν επιχειρούμε να ερμηνεύσουμε κίνητρα και συμπεριφορές;

Ας δούμε αρχικά τι γίνεται όσο αφορά τις ορμόνες και την ανάπτυξη του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της εφηβείας:

Από τους νευροεπιστήμονες γνωρίζουμε ότι το μυστικό για την κατανόηση της συμπεριφοράς των εφήβων βρίσκεται στην κατανόηση του εγκεφάλου και του τρόπου με τον οποίο αυτός  αναπτύσσεται στη διάρκεια της ζωής. Ας δούμε πολύ επιγραμματικά  και πολύ απλοποιημένα μερικές  από τις πρόσφατες ανακαλύψεις των νευροεπιστημών. Η παλαιότερη υπόθεση ήταν ότι η ανάπτυξη του εγκεφάλου ολοκληρώνεται κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Σήμερα όμως γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος συνεχίζει να αναπτύσσεται ως και τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας της ζωής. Οι περιοχές του εγκεφάλου που ελέγχουν το συναίσθημα (τα αμύγδαλα και το μεταιχμιακό σύστημα), τα συστήματα επιβράβευσης, και τα συστήματα της σεξουαλικής επιθυμίας συνδέονται πριν από τους μετωπιαίους λοβούς. Οι μετωπιαίοι λοβοί αποτελούν την έδρα της εκτελεστικής λειτουργίας, της λήψης αποφάσεων,  της κριτικής ικανότητας,  της ενσυναίσθησης,  και του ελέγχου των παρορμήσεων και είναι τα τελευταία τμήματα που συνδέονται με τον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης. Ακόμα, ο προμετωπιαίος φλοιός που συνδέεται με τον σχεδιασμό και την εκτίμηση των συνεπειών  δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί πλήρως.

Ας δούμε τι σημαίνουν αυτά τα δεδομένα στην πράξη και πώς μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την εφηβεία.  Με απλά λόγια τα δεδομένα αυτά σημαίνουν ότι στον ανθρώπινο εγκέφαλο το γκάζι είναι έτοιμο πριν από τα φρένα! Σημαίνουν ότι η τάση για ριψοκίνδυνες συμπεριφορές στην διάρκεια της εφηβείας έχει βιολογικό υπόβαθρο. Ότι οι αποφάσεις των εφήβων επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από συναισθηματικούς παράγοντες ενώ ταυτόχρονα οι έφηβοι έχουν την τάση να λειτουργούν παρορμητικά.

Ας συμπληρώσουμε το πάζλ των ραγδαίων αλλαγών της εφηβείας βάζοντας στην εικόνα και τις ορμονικές αλλαγές. Η εφηβεία είναι μια περίοδος της ζωής που χαρακτηρίζεται από μια ορμονική έκρηξη μέσω της οποίας αναπτύσσεται το σώμα και ο άνθρωπος οδηγείται σε σεξουαλική και αναπαραγωγική ικανότητα. Για παράδειγμα, η παραγωγή τεστοστερόνης στα αγόρια αυξάνεται κατά 10 φορές στην περίοδο της εφηβείας. Οι ορμόνες συνδέονται φυσικά και με τα συναισθήματα, ενώ οι ορμονικές αλλαγές μπορεί να προκαλέσουν επιπλέον αναστάτωση στους εφήβους. Η εφηβεία είναι μια περίοδος της ζωής που χαρακτηρίζεται από αυξημένο άγχος λόγω του μεταβατικού της χαρακτήρα σε όλα τα επίπεδα. Ένα από αυτά τα επίπεδα είναι και το ορμονικό. Σε πολλές περιπτώσεις χρειάζεται να μεσολαβήσει ένα διάστημα μέχρι να ομαλοποιηθεί το ορμονικό σύστημα και αυτό το διάστημα στην αρχή της εφηβείας μπορεί να χαρακτηρίζεται από έντονες διακυμάνσεις στη διάθεση και το συναίσθημα των εφήβων. Οι ορμόνες επηρεάζουν τη διάθεση, τα συναισθήματα και τις σωματικές αντιδράσεις των εφήβων. Οι μεταπτώσεις στη διάθεση επηρεάζονται από διακυμάνσεις των σεξουαλικών ορμονών. Οι ορμόνες αυτές επηρεάζουν και τον τρόπο που οι έφηβοι σκέφτονται για το σεξ και τον έρωτα. Ακόμα, λόγω της δυσκολίας των εφήβων στον έλεγχο των παρορμήσεων και των διακυμάνσεων στη διάθεση οι έφηβοι είναι πιθανό να εκφράσουν ένα συναίσθημα χωρίς να είναι σε θέση να το επεξεργαστούν και να το διαχειριστούν.

Η συνολική εικόνα δηλαδή είναι η εξής: Ο εγκέφαλος που ακόμα αναπτύσσεται καλείται να μάθει να διαχειρίζεται και πρωτόγνωρα επίπεδα ορμονών. Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απελπιστικά όσο ακούγονται γιατί ο εγκέφαλος χαρακτηρίζεται από μεγάλη πλαστικότητα και βρίσκεται σε διαρκή αλληλεπίδραση με την εμπειρία: Έτσι, αυτό που χρειάζεται είναι ένας συνδυασμός χρόνου και εμπειρίας ώστε ο εγκέφαλος να είναι σε θέση να μετριάζει τον αντίκτυπο των ορμονικών διακυμάνσεων στην συμπεριφορά.

Με βάση ό,τι γνωρίζουμε λοιπόν από την βιολογία αναγνωρίζουμε την παρορμητικότητα και τις διακυμάνσεις στη διάθεση και το συναίσθημα ως φυσιολογικές διαστάσεις  της εφηβικής περιόδου. Ναι, οι έφηβοι είναι πιο παρορμητικοί και ενθουσιώδεις σε σύγκριση με τους ενήλικες. Ναι, οι έφηβοι έχουν την τάση να δοκιμάζουν πρωτόγνωρες καταστάσεις, να αναζητούν αυτονομία από τον κόσμο των ενηλίκων, να εξερευνούν τα όρια και συχνά να τα ξεπερνούν. Αυτά άλλωστε είναι και τα στοιχεία που καθιστούν την εφηβεία μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα φάση της ζωής που είναι ανοιχτή σε δημιουργικές επιλογές και πρωτοποριακές ιδέες και καινοτομίες στη σκέψη και την πράξη.

Εδώ θα σταματήσω την παράθεση βιολογικών παραγόντων για να σας υπενθυμίσω τον κρίσιμο παράγοντα της επιλογής. Οι έφηβοι δεν είναι θύματα της βιολογίας. Η πιο καθοριστική παράμετρος για την ψυχολογική ζωή του εφήβου και της οικογένειας έγκειται στο  πώς ο κάθε έφηβος θα επιλέξει να εκφράσει τις παρορμητικές του τάσεις και τις μεταπτώσεις στη διάθεση και τα συναισθήματά του.

Κάποιοι έφηβοι θα επιλέξουν να πειραματιστούν με ναρκωτικές ουσίες ή και με αντικοινωνικές συμπεριφορές, θα θέσουν τον εαυτό τους σε κινδύνους για παράδειγμα οδηγώντας χωρίς δίπλωμα ή κάνοντας σεξ χωρίς προφυλάξεις. Κάποιοι άλλοι έφηβοι θα επιλέξουν όμως μια ασφαλή εξερεύνηση του κόσμου χωρίς να εκφράζουν την παρορμητικότητά τους με ακραίους τρόπους. Κάποιοι έφηβοι μοιάζουν ασυνεννόητοι, έχουν πολύ συχνά ξεσπάσματα θυμού ή επίμονα καταθλιπτικό συναίσθημα. Κάποιοι άλλοι έφηβοι έχουν μεταπτώσεις στη διάθεση, αισθάνονται μελαγχολικοί κατά καιρούς, ή ξεσπούν υπερβολικά μερικές φορές, σε ένα γενικό όμως πλαίσιο καταφέρνουν να διατηρούν ισορροπημένες σχέσεις με τους οικείους τους.

Η βιολογία καθορίζει τις προδιαθέσεις των εφήβων, δεν καθορίζει όμως τις επιλογές τους.
Ναι, οι βιολογικοί παράγοντες οδηγούν τον έφηβο σε πιο παρορμητικές συμπεριφορές, δεν καθορίζουν όμως το είδος των συμπεριφορών που επιλέγονται από τους εφήβους. Ναι, οι βιολογικοί παράγοντες συμβάλλουν σε διακυμάνσεις στη διάθεση και το συναίσθημα δεν κάνουν όμως τον έφηβο αντιδραστικό, καταθλιπτικό ή αντικοινωνικό. Αν αποδίδουμε συμπεριφορές και τρόπους έκφρασης αποκλειστικά σε βιολογικούς παράγοντες, εξισώνουμε λανθασμένα την βιολογία με την ψυχολογία. Οι βιολογικοί παράγοντες αποτελούν μία από τις παραμέτρους που λαμβάνουμε υπόψη προκειμένου να κατανοήσουμε τις αντιδράσεις, τις συμπεριφορές και τη συναισθηματική έκφραση των εφήβων. Οι βιολογικές αλλαγές στη διάρκεια της εφηβείας εκτυλίσσονται μέσα στο συνολικότερο πλαίσιο της ανάπτυξης. Αυτό σημαίνει ότι βρίσκονται σε διαρκή, δυναμική αλληλεπίδραση με το σύνολο των διαστάσεων που καθορίζουν την συγκεκριμένη αναπτυξιακή φάση της ζωής.

Με άλλα λόγια, το τι θα επιλέξουν να κάνουν τελικά οι έφηβοι και το πώς θα επιλέξουν να εκφράσουν τις συναισθηματικές τους δυσκολίες εξαρτάται από μια σειρά περιβαλλοντικών και όχι βιολογικών παραγόντων. Ποιοι είναι αυτοί οι παράγοντες; Κατά κύριο λόγο το οικογενειακό περιβάλλον και η σχέση με τους γονείς. Από αυτό επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό και οι υπόλοιπες διαστάσεις της ζωής του εφήβου όπως είναι οι παρέες, τα ενδιαφέροντά του, οι έξοδοί του, οι δραστηριότητές του, το ενδιαφέρον του για το σχολείο. Ο γενικός κανόνας είναι ότι αν ο έφηβος δεν αντιμετωπίζει ακραίες συνθήκες κοινωνικοοικονομικής στέρησης και αν ζει σε ένα υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον που του παρέχει ασφάλεια, αποδοχή και ευκαιρίες να αναπτύξει την κριτική του ικανότητα, τότε δεν θα εκφράσει με καταστροφικούς τρόπους σε συναισθηματικό και κοινωνικό επίπεδο τις βιολογικές προδιαθέσεις που σηματοδοτούν την ήβη.

Τι μπορούμε να κάνουμε; Να ενημερωθούμε για τις βιολογικές αλλαγές που συνοδεύουν την ήβη και να ενημερώσουμε και τα παιδιά μας έγκαιρα ώστε να μπορούν τα ίδια να αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους και να ερμηνεύουν καταστάσεις που τα προβληματίζουν.

Συχνά οι ίδιοι οι έφηβοι μου εκφράζουν την ανησυχία και τον προβληματισμό τους για τις μεταπτώσεις στη διάθεσή τους και για συμπεριφορές που ξεφεύγουν από τον έλεγχό τους. Η ενημέρωσή τους λοιπόν για τις φυσιολογικές βιοσωματικές αλλαγές της ήβης είναι κρίσιμης σημασίας. Γνωρίζουν έτσι τι να περιμένουν ως φυσιολογικό μέρος της ανάπτυξης και μπορούν να δίνουν το περιθώριο στον εαυτό τους για διαφορετικούς τρόπους έκφρασης από αυτούς των ενηλίκων που να είναι όμως ταυτόχρονα διαχειρίσιμοι.

Το να γνωρίζουμε και να λαμβάνουμε υπόψη μας το βιολογικό τους υπόβαθρο, μας βοηθά να  αντιμετωπίζουμε τις αντιδράσεις του εφήβου με κατανόηση και υπομονή και ίσως και με μια δόση χιούμορ όπου αυτό είναι δυνατόν. Μας βοηθά να δούμε τον έφηβο μέσα στο αναπτυξιακό πλαίσιο της ηλικίας του και να μην έχουμε παράλογες απαιτήσεις από αυτόν.

Ταυτόχρονα όμως είμαστε σε επιφυλακή για τον εντοπισμό συναισθηματικών εκφράσεων που ξεφεύγουν από αυτό που μπορεί να μπει στο πλαίσιο της αντίδρασης σε βιολογικές αλλαγές και προκλήσεις. Αν το παιδί μας είναι σε συνεχή βάση μελαγχολικό, ή αποσυρμένο, ή νευρικό και θυμωμένο, δεν επαναπαυόμαστε σε κάποια βιολογική ερμηνεία. Ψάχνουμε διερευνώντας μαζί με το παιδί μας και με τη βοήθεια του ειδικού, όποτε την κρίνουμε απαραίτητη, να δούμε τι συμβαίνει στο συναισθηματικό του κόσμο και πώς μπορούμε να αποκαταστήσουμε την συναισθηματική του ισορροπία.

Είμαστε επίσης σε επιφυλακή για την εκδήλωση ακραίων συμπεριφορών που δείχνουν ότι το παιδί μας καταφεύγει σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές ή παρέες με αντικοινωνικό χαρακτήρα, στέλνοντας έτσι το έμμεσο μήνυμα ότι δεν νιώθει καλά με τον εαυτό του και τη ζωή του. Φυσικά ούτε και σε αυτή την περίπτωση δεν αρκεί κάποιου είδους βιολογική εξήγηση. Και πάλι θα πρέπει να διερευνήσουμε την κατάσταση και αφού εντοπίσουμε τους παράγοντες που ωθούν τον έφηβο σε τέτοιου είδους αντιδράσεις, να τον βοηθήσουμε να αποκαταστήσει την εικόνα για τον εαυτό του ώστε να οδηγηθεί σε δημιουργικές επιλογές.

Τελικά φαίνεται πως το δίλημμα βιολογία ή ψυχολογία είναι παραπλανητικό. Κάθε φάση της ζωής του ανθρώπου περιλαμβάνει τις δικές της βιολογικές αλλαγές και ιδιαιτερότητες και έχει τους δικούς της βιολογικούς περιορισμούς. Αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι μπορούμε να δώσουμε ερμηνείες για πρότυπα συμπεριφοράς και συναισθηματικές αντιδράσεις λαμβάνοντας υπόψη αποκλειστικά τον βιολογικό παράγοντα. Οι βιολογικές αλλαγές εκτυλίσσονται μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της ζωής και αυτό σημαίνει ότι βρίσκονται σε δυναμική αλληλεπίδραση με το σύνολο των παραγόντων που καθορίζουν την κάθε αναπτυξιακή φάση.

Ευφροσύνη Αλεβίζου

* H Ευφροσύνη Αλεβίζου είναι Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια