Στο παρακάτω κείμενο παρουσιάζεται το βιβλίο του Honore Carl «Το μανιφέστο της χαρούμενης παιδικής ηλικίας».
Η παρουσίαση δεν γίνεται με την πρόθεση να δώσουμε πρακτικές οδηγίες για το πώς θα μεγαλώσουμε σωστά το παιδί μας (πώς θα τρώει τα φαγητά που δεν του αρέσουν, πώς δε θα μαλώνει με τον αδερφό του, πώς θα κάνει τα μαθήματα χωρίς φασαρία και γενικά πώς θα αποκτήσει καλές συνήθειες). Άλλωστε αυτή δεν είναι η πρόθεση ούτε του συγγραφέα. Επίσης, θέλουμε να αποφύγουμε άλλη μια εξιδανίκευση του παρελθόντος, τότε που εμείς ήμασταν παιδιά. Πόσο πιο αγνά, καθαρά και ασφαλή ήταν τότε τα πράγματα.
Το βιβλίο του Honore Carl παρόλο που παρουσιάζει φαινόμενα που περιγράφουν μεσοαστικές οικογένειες σε αναπτυγμένες δυτικές οικογένειες, δεν είναι σκηνές από το μέλλον της χώρας μας αλλά είναι μια πραγματικότητα που ήδη εξελίσσεται μπροστά μας. Ο συγγραφέας εξετάζει κριτικά και με πλούσια και ζωντανά παραδείγματα τις σταθερές-αντιλήψεις με τις οποίες μεγαλώνουμε τα παιδιά: προβολή μεγάλων προσδοκιών για τα παιδιά θεωρώντας την παιδική ηλικία ως προετοιμασία για μια επιτυχημένη ενήλικη ζωή, διάθεση άφθονων τεχνολογικών μέσων, περιορισμός έως εξαφάνιση του «όχι» προς τα παιδιά, η έννοια του παιχνιδιού ως χάσιμο χρόνου.
Πιο συγκεκριμένα:
- Υπερφορτωμένο πρόγραμμα
Γράφουμε τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία σε αγγλικά, γερμανικά, μουσική, χορό. Η εβδομάδα γεμίζει με δραστηριότητες. Το πρόγραμμα των γονιών χτίζεται με βάση το πρόγραμμα των παιδιών. Οι σχέσεις, οι συζητήσεις αναπτύσσονται μέσα στο αμάξι, κατά τη μεταφορά από τη μια δραστηριότητα στην άλλη. Σκεφτείτε τι σήμαινε για εμάς – που μεγαλώσαμε πριν από 40 χρόνια – η «παιδική ηλικία». Σήμαινε παρέα, αλάνα, παιχνίδι. Συγκρίνετέ το με το εβδομαδιαίο πρόγραμμα των σημερινών παιδιών.
Από πού προέρχεται αυτή η αλλαγή;
Η παιδική ηλικία είναι εξαιρετικά πολύτιμη για να την αφήσουμε στα χέρια των παιδιών. Θέλουμε τα παιδικά χρόνια να είναι… πρόβα τζενεράλε για επιτυχημένα χρόνια ενηλικίωσης. Η παιδική ηλικία κατανοείται ως προετοιμασία, ως γυμναστήριο δεξιοτήτων, χαρισμάτων, ταλέντων, τα οποία θα είναι αναγκαία, όταν το παιδί θα μεγαλώσει. Η λογική αυτών των δραστηριοτήτων είναι να αναβαθμίσουν το παιδί. Αυτή την ανησυχία των γονιών, να μην υστερήσει δηλαδή το παιδί τους στον ανταγωνισμό με τα υπόλοιπα εκμεταλλεύονται διάφοροι οργανισμοί – εταιρίες για να πουλήσουν διδακτικά πακέτα αναβάθμισης του παιδιού τους (η μια ξένη γλώσσα ποτέ δεν είναι αρκετή, η γνώση των υπολογιστών είναι αναγκαία κ.τ.λ.).
Οι γονείς περιστρέφουν τη ζωή τους γύρω από την ανάπτυξη των επιδόσεων των παιδιών τους και την καθοδήγηση των βημάτων τους. Οι γονείς αυτοί αποκαλούνται «γονείς ελικόπτερα», «κουλουριαστοί γονείς» ή «διδακτικές μητέρες». Στην ουσία λειτουργούν όπως οι γεωπόνοι που προσπαθούν με διάφορα μέσα να ωριμάσουν γρηγορότερα τα φρούτα – παιδιά. Η παιδική ηλικία δεν ανήκει στα παιδιά, αλλά στους γονείς που τα αναθρέφουν για να τους κάνουν ευτυχισμένους και περήφανους. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο το παιχνίδι, το κύριο χαρακτηριστικό της παιδικής ηλικίας και κύρια αναπτυξιακή δραστηριότητα θεωρείται χάσιμο χρόνου, ανούσια απασχόληση.
- Η αναπτυξιακή παρέμβαση πρέπει να ξεκινάει όλο και πιο νωρίς
Στο βιβλίο παρουσιάζεται μια πολύ χαρακτηριστική σκηνή. Έγκυες γυναίκες σε μεγάλο βιβλιοπωλείο αγοράζουν μανιωδώς βιβλία με τίτλους «Πώς να μεγαλώσετε χαρισματικά παιδιά», «Η επιτυχία του παιδιού εξαρτάται κατά 99% από τη μητέρα» αλλά και βιβλία που καταγράφουν τα εξελικτικά ωρόσημα της ανάπτυξης του παιδιού μήνα το μήνα. Κυριαρχεί η αντίληψη ότι όσο πιο πολλά ερεθίσματα δέχεται το παιδί σε μικρή ηλικία τόσο πιο έξυπνο θα γίνει.
Η τάση αυτή είχε οδηγήσει σε μαιευτήρια στα τέλη της δεκαετίας του ’90 στην Αμερική, να δίνουν στους γονείς κάθε νεογέννητου c.d μουσικής με τίτλο: «Βελτιώστε τη δύναμη του εγκεφάλου του μικρού σας με τη δύναμη της μουσικής». Θυμηθείτε ανάλογη μόδα εδώ τα έμβρυα ν’ ακούν κλασσική μουσική. Απόρροια αυτής της ψύχωσης για όλο και πιο πρώιμη παροχή αναπτυξιακών ερεθισμάτων είναι και η πίεση για να κατακτηθεί η ανάγνωση, η αρίθμηση και η γραφή σε μικρότερες ηλικίες. Στην Ιαπωνία π.χ. τα τμήματα προγύμνασης δέχονται δίχρονα παιδιά, τα τρίχρονα μαθαίνουν την αλφαβήτα, πρόσθεση και να μετρούν ως το 200. Τα νηπιαγωγεία στον ιδιωτικό τομέα ελάττωσαν τα μαθήματα τέχνης, μουσικής και θεάτρου και αύξησαν τις ώρες γλώσσας και μαθηματικών. Σε όλο τον κόσμο οι δάσκαλοι προσχολικών τμημάτων δέχονται όλο και μεγαλύτερη πίεση για αξιολόγηση μαθητών.
Όμως οι έρευνες έδειξαν ότι δεν παρατηρείται αισθητά διαφορετική απόδοση ανάμεσα σε παιδιά που πέρασαν τα προσχολικά χρόνια σε ακαδημαϊκά προσανατολισμένα νηπιαγωγεία από τα υπόλοιπα που παρακολουθούσαν ένα πιο «χαλαρό» πρόγραμμα. Η πίστη ότι ένα παιδί που διαβάζει στα 4 ένα παιδικό βιβλίο στα 10 θα κάνει πολύ πιο εντυπωσιακά πράγματα, δεν ισχύει. Οι περισσότερες έρευνες δείχνουν ότι το καλύτερο αναπτυξιακό ερέθισμα για τα παιδιά μικρής ηλικίας είναι η επικοινωνία τους με τους γονείς και όχι τα παιχνίδια που τους υπόσχονται ότι θα τους μάθουν τους αριθμούς και τα γράμματα με διασκεδαστικό τρόπο.
- Τεχνολογία
Στο βιβλίο παρουσιάζονται μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα:
- Αύξηση του χρόνου που περνάνε οι μαθητές καθιστοί μπροστά σε μια κονσόλα παιχνιδιού.
- Δραματική μείωση του χρόνου που αφιερώνουν για τρέξιμο, παιχνίδι και δραστηριότητες στον πραγματικό κόσμο.
- Χρήση της τεχνολογίας από τους γονείς για να εξασφαλίσουν την ησυχία τους, δηλαδή να κρατήσουν απασχολημένα τα παιδιά ώστε να μπορούν να ασχοληθούν με τις εργασίες του αλλά και ταυτόχρονα να την έχουν υπό την εποπτεία τους.
- Αδυναμία συγκέντρωσης, εξαιτίας της ταυτόχρονης απασχόλησης με πολλές δραστηριότητες. Στην Αμερική τα παιδιά από 8 ως 18 χρονών περνούν 6,5 ώρες την ημέρα σε ηλεκτρονικές συσκευές. Ανταλλάσσουν μηνύματα στα κινητά, κατεβάζουν μουσική από το δίκτυο, ελέγχουν τα e-mail τους, παρακολουθούν τηλεόραση, παίζουν ηλεκτρονικά παιχνίδια. Προφανώς τότε δεν υπήρχε ακόμα το facebook, το twitter.
- Ανάπτυξη φαινόμενων εθισμού με τις ηλεκτρονικές συσκευές
- Οι αναπτυγμένες δυτικές χώρες δεν έχουν καταφέρει ακόμα να αναπτύξουν μια ισορροπημένη σχέση μεταξύ παιδιού και νέας τεχνολογίας.
4) Σχολείο αύξηση απαιτήσεων, διόγκωση του φόρτου εργασίας στο σπίτι
Το βιβλίο παρουσιάζει με πολύ γλαφυρό τρόπο τη σύγκρουση ανάμεσα σε δυο λογικές για το σχολείο. Από τη μια η παράδοση που κυριαρχεί εδώ και δεκαετίες στις Ασιατικές χώρες και αντιμετωπίζει τους βαθμούς ως ζήτημα ζωής και θανάτου, δίνει μεγάλη σημασία στον ανταγωνισμό και στη σκληρή δουλειά, ενδεικτικό το μότο από την Κορέα «με τέσσερις ώρες ύπνο περνάς στις εξετάσεις με πέντε αποτυγχάνεις». Η λογική αυτή έχει αρχίσει να γενικεύεται εδώ και χρόνια και στις δυτικές χώρες αφήνοντας πίσω τους πειραματισμούς της παιδοκεντρικότητας και τις ελευθερίας επιλογών της δεκαετίας του 70. Ο πήχης των ακαδημαϊκών επιδόσεων ανεβαίνει διαρκώς, τα σχολεία πιέζουν τα παιδιά να μάθουν όλο και πιο νωρίς, γραφή, ανάγνωση, αρίθμηση, αυξάνοντας κατακόρυφα το κόστος εκπαίδευσης των παιδιών. Εν κατακλείδι τα φαινόμενα που βιώνει κάθε ελληνική οικογένεια στην β΄και γ΄ Λυκείου αρχίζουν να κατεβαίνουν σε όλο και μικρότερες τάξεις.
Από την άλλη υπάρχει ένα ρεύμα κριτικής σ’ αυτή τη σχολειοποίηση της παιδικής ηλικίας εστιάζοντας στη φθορά που προκαλεί αυτή η υπερβολική πίεση απαιτήσεων στους μαθητές όσο και στην αποτελεσματικότητά της. Αυτή η επιδίωξη για όλο και ψηλότερα ακαδημαϊκά στάνταρ, εξετάσεις, συγκρίσεις επιδόσεων είναι αμφίβολο εάν, κάνει τα παιδιά περισσότερο ευτυχισμένα υγιή, έξυπνα, καλύτερους πολίτες και εργαζόμενους.
Στο βιβλίο παρουσιάζονται εμπειρίες μαθητών που αισθάνονται σαν ποντίκια μέσα στη ρόδα. Η πίεση αυτή γεννάει φαινόμενα αντιγραφής στις εξετάσεις κι από καλούς μαθητές. Η αίσθηση της αποτυχίας όταν δεν μπορείς να παρακολουθήσεις αυτό τον ξέφρενο ρυθμό, ότι ποτέ δεν είσαι αρκετά καλός κ.τ.λ. γεννάει αντικοινωνικές συμπεριφορές. Στη Νότια Κορέα έχουμε φαινόμενα αυτοκτονιών και οι αποτυχημένοι των εξετάσεων στελεχώνουν βίαιες νεανικές συμμοριών.
Επίσης ένα σύστημα που απαιτεί αποστήθιση, επίδοση σε εξετάσεις σε προκαθορισμένες γνώσεις, πόσο ετοιμάζει τα παιδιά για ένα πεδίο εργασίας απρόβλεπτο και ακαθόριστο. Πόσο το σχολείο καλλιεργεί ευστροφία δημιουργικότητα, καινοτομία. Χαρακτηριστική η φράση πατέρα που βλέπει το παιδί του να διαβάζει ατελείωτες ώρες «Εν μέρει θαυμάζω που είναι τόσο προσηλωμένος, με θλίβει ωστόσο ότι η παιδεία του είναι τόσο στενόμυαλη.
Το βιβλίο συνεχίζει παραθέτοντας στοιχεία από σχολικά συστήματα πολύ πιο «χαλαρά» όπως το φινλανδικό που έχουν καταφέρει να είναι πρώτα στην κατάταξη της pisa..Η λογική του συστήματος συμπυκνώνεται σε μια δήλωση ενός γονέα που το γνωρίζει καλά. «Τα παιδιά εδώ δεν αντιμετωπίζονται ως κουβάδες τους οποίους γεμίζεις με πέντε ή δεκαπέντε μαθήματα την εβδομάδα και στη συνέχεια παρακολουθείς την πρόοδό τους με απανωτά τεστ. Δεν μπορείς να εξαναγκάσεις ένα παιδί να μεγαλώσει πιο γρήγορα απλώς και μόνο επειδή εσύ θέλεις να ακολουθήσουν τις δικές σου δοξασίες, χρονοδιάγραμμα ή εγωισμό. Πρέπει να δεις με ποιο τρόπο τα παιδιά μαθαίνουν καλύτερα. Πολλές χώρες το έχουν ξεχάσει αυτό».
Η αύξηση των απαιτήσεων από το σχολείο έχει οδηγήσει σε δύο συνέπειες:
1) Αύξηση των κατ’ οίκων εργασιών. Παρόλο που στις αρχές του αιώνα είχαν δεχτεί σκληρή κριτική και τα καλά ιδιωτικά της είχαν καταργήσει τώρα το κλίμα έχει αντιστραφεί τελείως. Γονείς διαλαλούν το νυχτερινό φόρτο εργασίας των μαθητών ως απόδειξη ότι το σχολείο που πηγαίνουν είναι «σοβαρό». Σας θυμίζει τίποτα στη χώρα μας με τον εκπαιδευτικό να αξιολογείται από τους γονείς με βάση το πόσες εργασίες- φωτοτυπίες δίνει;
Παρουσιάζει βέβαια και την αντίθετη άποψη. Κάνει αναφορά σε άρθρο των TIMES με τίτλο «Η κατ’ οίκον μελέτη φθείρει την οικογένεια – προκαλώντας αποχαύνωση στα παιδιά και άγχος στους γονείς». Εστιάζει επίσης στο ότι «οι δικές μου αναμνήσεις περιλαμβάνουν ατέλειωτες ώρες παιχνιδιού, τα απογεύματα, στους δρόμους της γειτονιάς μου. Πολεμικά παιχνίδια στην πίσω αυλή, με όπλα φτιαγμένα από λάστιχα, κομματάκια ξύλου και συρμάτινες κρεμάστρες ή αγώνες με Lego και βόλους. Με πολλά από τα αγόρια που μοιραστήκαμε τα απογεύματα εκείνα παραμένουμε φίλοι. Κανείς μας δε θυμάται να μας έδιναν εργασίες για το σπίτι». Παρουσιάζει, μάλιστα, σχολεία τα οποία μείωσαν τις εργασίες με αποτέλεσμα όχι μόνο βελτίωση στη διδασκαλία αλλά και αλλαγή στις σχέσεις εκπαιδευτικών- μαθητών και γονέων – μαθητών
2) Έδωσαν ώθηση σε μια κερδοφόρα και ανθούσα βιομηχανία υποστήριξης των παιδιών, τα γνωστά φροντιστήρια, ιδιαίτερα μόνο που εδώ ονομάζονται προγυμναστές ή εταιρείες προετοιμασίας για κολέγια και εκτείνονται από χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας μέχρι τον Καναδά, τις Η.Π.Α. και την Ινδία.
5) Ασφάλεια η νέα εμμονή
Η προσπάθεια να προφυλάξουμε τα παιδιά από πραγματικούς ή «φανταστικούς κινδύνους» μετατρέπεται σε μια νέα ψύχωση για τις οικογένειες του δυτικού κόσμου. Σε μια εποχή που, κατά τα λεγόμενα του συγγραφέα, είναι από τις πιο ασφαλείς για τα παιδιά – η παιδική θνησιμότητα από ατυχήματα έχει μειωθεί στο μισό, η κακοποίηση από ξένους είναι μικρότερη από την κακοποίηση εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος – ο φόβος αυτός μοιάζει παράλογος.
Όμως ο φόβος αυτός (μη και του συμβεί κάτι) εγκλωβίζει τα παιδιά στα σπίτια σαν κότες ορνιθοτροφείου και έχει μετατρέψει τους γονείς σε ταξιτζήδες που μεταφέρουν τα παιδιά από τη μια δραστηριότητα στην άλλη μην τολμώντας να τα αφήσουν να πάνε μόνα. Αυτός ο περιορισμός του παιδιού στο αποστειρωμένο περιβάλλον του σπιτιού έχει δύο συνέπειες. Πρώτον, δε δίνει την ευκαιρία στον οργανισμό να αναπτύξει το ανοσοποιητικό σύστημα. Δεύτερον η έλλειψη ελευθερίας που βιώνουν τα παιδιά τα ωθεί συχνά σε ριψοκίνδυνες πράξεις.
Πάντα υπήρχαν φόβοι για το τι μπορεί να συμβεί στα παιδιά. Πάντα οι γονείς εφεύρισκαν μπαμπούλες για να τα προστατέψουν από επικίνδυνα μέρη ή καταστάσεις. Όμως μεταξύ αυτού και του να απαγορεύεις το χιονοπόλεμο ή να τον επιτρέπεις μόνο φορώντας προστατευτικά γυαλιά, ή μετά από κάθε επαφή με αντικείμενα εκτός σπιτιού να πλένει τα χέρια με detol υπάρχει μια απόσταση.
Ο συγγραφέας αιτιολογεί αυτή την ψύχωση του όσο πιο ασφαλής είμαστε τόσο περισσότερο ν’ ανησυχούμε στους εξής λόγους. Πρώτον, όσο πιο λίγα παιδιά έχει κάποιος τόσο πιο μονάκριβα και πολύτιμα τα θεωρεί. Δεύτερον, το υπερφορτωμένο πρόγραμμα δεν επιτρέπει τις κοινές δραστηριότητες γονέων-παιδιών, ώστε ν’ αναπτυχθεί η εμπιστοσύνη μεταξύ τους. Τέλος, έχει αλλάξει το περιβάλλον που ζουν οι άνθρωποι στις πόλεις. Από το πλαίσιο της γειτονιάς, όπου όλοι ήταν γνωστοί και κάποιος θα έριχνε μια ματιά στα παιδιά, στις απρόσωπες συνοικίες των πόλεων που οι περισσότεροι είναι άγνωστοι μεταξύ τους.
Ως αντιπαράδειγμα των παραπάνω και ως παράδειγμα του τι σημαίνει ισορροπημένη ανατροφή χωρίς την ψύχωση με την ασφάλεια παρουσιάζει ένα παιδικό σταθμό που ακόμα και το χειμώνα βγάζει τα παιδιά σε υπαίθριες δραστηριότητες (κόψιμο ξύλων, άναμμα φωτιάς, παιχνίδι με λασπόνερα κτλ). Δραστηριότητες οι οποίες είναι απαγορευμένες για λόγους ασφάλειας στα περισσότερα νηπιαγωγεία αλλά καθημερινές στα χωριά μας μέχρι πρότινος ή ακόμα και σήμερα.
Επίλογος
Παρόλο που το βιβλίο ασχολείται με πολλά θέματα που δεν αναφέρθηκαν θεωρούμε ότι ο κεντρικός στόχος του συγγραφέα είναι το σύνδρομο του υπεργονεϊσμού και οι εκδηλώσεις του:
- Οι υψηλές προσδοκίες που έχουμε για το παιδί μας και τη συνακόλουθη πίεση που του ασκούμε για να τις ακολουθήσει.
- Η προσπάθεια να εκβιάσουμε την ανάπτυξή του αρχίζοντας όλο και νωρίτερα τις εκπαιδευτικές παρεμβάσεις, που μετατρέπουν το παιδί σε project επίτευξης στόχων.
- Η λαχτάρα του να έχει ή να φτιάξει ένα παιδί θαύμα, οδηγεί το ρόλο του γονιού σ’ ένα αγώνα ταχύτητας, όλο πανικό, ενοχές και απογοητεύσεις.
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το βιβλίο αποτελεί μια δημοσιογραφική καταγραφή του πώς το πνεύμα της εποχής μας (ανταγωνισμός, αριστεία, η αλλαγή αξιών, η εκπαίδευση ως επένδυση) μετασχημάτισε τόσο τον τρόπο που μεγαλώνουμε τα παιδιά όσο και την ίδια την έννοια της παιδικής ηλικίας. Η απάντηση όμως που δίνει στο πρόβλημα μοιάζει ανεπαρκής. Προτρέπει τους γονείς να αλλάξουν αντιλήψεις για την παιδική ηλικία, να κατεβάσουν τον πήχη των φιλοδοξιών, να αφήσουν χρόνο στα παιδιά για παιχνίδι και εξερεύνηση, να βρουν μια καινούρια ισορροπία μεταξύ αυτονομίας των παιδιών και καθοδήγησης. Με λίγα λόγια να δημιουργεί ένα «κίνημα χαλαρών γονιών»
Όμως πέρα από αυτές τις ορθές κατά βάση διαπιστώσεις, ο συγγραφέας δεν ασχολείται με τα εμπόδια που συναντά η επιδίωξη της ισορροπίας. Πώς είναι δυνατό να μειώσεις τις απαιτήσεις όταν το ίδιο το σχολείο κατεβάζει ύλη σε μικρότερες τάξεις; Όταν το ίδιο το σχολείο μετατρέπεται σε ένα διάδρομο τρεξίματος που ο μαθητής πρέπει να τρέχει διαρκώς, για να κρατηθεί επάνω του. Πώς να προσέξεις τη διατροφή όταν όλο το απόγευμα τρέχουν από δραστηριότητα σε δραστηριότητα εκτός σπιτιού; Ποια επικοινωνία και ποιες κοινές δραστηριότητες ν’ αναπτύξεις όταν η εργασία απορροφά όλο και περισσότερο χρόνο; Και με αυτά τα εμπόδια που θέτει η συνεχής εντατικοποίηση του σχολείου θα πρέπει να ασχοληθούν οι εκπαιδευτικοί…
