Ο πατρικός ρόλος δεν είναι ένα ρούχο που όποτε θέλεις το φοράς ή το βγάζεις από πάνω σου. Το να γίνει κάποιος πατέρας, όχι με τη βιολογική αλλά με την ψυχολογική έννοια, είναι μια σύνθετη διεργασία που αποσκοπεί, τελικά, στη δημιουργία μιας στενής σχέσης με το παιδί. Αυτό απαιτεί μια συνεχή και καθημερινή προσπάθεια που βασίζεται στη φυσική παρουσία, στην ενεργητική συμμετοχή και στο πηγαίο ενδιαφέρον του πατέρα.
Η διεργασία αυτή δεν είναι αυτόνομη αλλά επηρεάζεται από διάφορους άλλους παράγοντες, όπως προσωπικά βιώματα, προσωπικοί στόχοι ζωής, σχέση με σύντροφο κ.ά.
Το να είναι κάποιος πατέρας ενός γιου
Το να είναι κάποιος πατέρας ενός γιου είναι δύσκολη αποστολή. Η κοινωνία αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς, την ίδια στιγμή που πολλοί άνδρες δυσκολεύονται να αυτονομηθούν από την άμεση επιρροή των δικών τους πατεράδων ή από την υποσυνείδητη επιρροή των παιδικών τους βιωμάτων με το πατέρα τους. Ένας πατέρας που εργάζεται πολύ, στερώντας από το παιδί του την παρουσία του, ίσως κι ο ίδιος είχε έναν πατέρα που να έκανε το ίδιο. Ένας πατέρας που δεν είναι τρυφερός με το γιο του, ίσως κι ο ίδιος ποτέ να μην εισέπραξε τρυφερότητα από τον δικό του πατέρα. Οι περισσότεροι άνδρες δεν είχαν παρά μόνο έναν δάσκαλο που τους δίδαξε τι σημαίνει πατρότητα, και αυτός δεν ήταν άλλος από τον δικό τους πατέρα…
Εάν υπάρξουν προβλήματα από την αρχή και ο πατέρας δεν καταφέρει να δημιουργήσει μια σχέση εγγύτητας και εμπιστοσύνης με το γιο του, είναι δύσκολο αρκετές φορές να αποκατασταθεί η σχέση αυτή στη συνέχεια. Ακόμα και αν ο πατέρας αλλάξει, ο γιος θυμάται -συνειδητά ή υποσυνείδητα- τις παλιές αντιδράσεις του, αναγκάζοντάς τον -και πάλι υποσυνείδητα- να αναπαράγει την παλιά του συμπεριφορά.
Μια σχέση ανατέλλει
Η σχέση πατέρα-γιου διαμορφώνεται από πολύ νωρίς στη ζωή του παιδιού. Η πρώτη εικόνα και εντύπωση του αγοριού για τον πατέρα του είναι αυτή που εισπράττει διαμέσου της μητέρας του. Το παιδί καταγράφει τον τρόπο που η μητέρα συμπεριφέρεται στον πατέρα, τι είδους συναισθήματα εκφράζει και τι προσδοκά από αυτόν.
Στην αρχή της ζωής, βρέφος και μητέρα βρίσκονται σε έναν δικό τους κόσμο στον οποίο δύσκολα κάποιος εισχωρεί χωρίς την «έγκριση» της μητέρας. Για το λόγο αυτό, η σχέση των δύο συντρόφων παίζει καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία σχέσης ανάμεσα σε πατέρα και παιδί. Είναι, επίσης, σημαντικό, στο διάρκεια της περιόδου αυτής, ο πατέρας να δίνει ένα αίσθημα ασφάλειας σε μητέρα και παιδί, αντί να νιώθει αποκλεισμένος και περιττός. Θα πρέπει να συμμετέχει στη φροντίδα του παιδιού, κάτι που, με τη σειρά του, προϋποθέτει να νιώθει ασφαλής με την ταυτότητα του φύλου του.
Ακόμα και στην ηλικία των 3-4 χρονών, το παιδί εξακολουθεί να είναι, συνήθως, πολύ συνδεδεμένο με τη μητέρα του. Ο πατέρας θα πρέπει να γνωρίσει στο γιο του τον εξωτερικό κόσμο. Εάν, όμως, αισθάνεται περιθωριοποιημένος ήδη από πριν, τότε τα πράγματα γίνονται ακόμα δυσκολότερο τώρα. Δεν είναι λίγες οι φορές που ο πατέρας μπορεί να αρχίσει να βιώνει το γιο του ακόμα και ως αντίπαλο, κάτι που ίσως τον απομακρύνει ακόμα περισσότερο από το παιδί αλλά και από αυτήν την ίδια την οικογένεια.
Όταν, όμως, το παιδί φθάσει στην ηλικία που θα αρχίσει το σχολείο, ο πατέρας έχει μια δεύτερη ευκαιρία για δημιουργία μιας ουσιαστικής σχέσης μαζί του. Το παιδί, στην ηλικία αυτή, είναι, συνήθως, πιο ήρεμο, από τη στιγμή που έχουν κοπάσει οι εντάσεις των διαφόρων εξελικτικών κρίσεων και λιγότερο ανταγωνιστικό προς τον πατέρα του, ενώ αρχίζει να δείχνει ενδιαφέρον για διάφορες δραστηριότητες εκτός σπιτιού. Είναι πολύ σημαντικό ο πατέρας να ανταποκριθεί σε αυτά τα νέα ενδιαφέροντα, πριν το παιδί πάψει να τα έχει.
Επικοινωνία: ο βασιλικός δρόμος για μια καλή σχέση
Όπως και σε κάθε είδους σχέση, έτσι και στη σχέση μας με το παιδί, η καλή επικοινωνία αποτελεί το κλειδί επίλυσης κάθε είδους έντασης σε αυτήν. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να δίνουμε στο παιδί την αίσθηση πως μας ενδιαφέρουν πολύ οι σκέψεις, οι εκτιμήσεις, οι προβληματισμοί, οι επιλογές και τα συναισθήματά του. Οι από καθέδρας χαρακτηρισμοί, αφορισμοί, απαξιωτικές εκφράσεις, επικρίσεις κ.τ.λ., όχι μόνο δεν συμβάλλουν στην διευθέτηση συγκρούσεων αλλά, αντίθετα, τις επιδεινώνουν και τις μονιμοποιούν.
Ας βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση αυτού που χωρίς να το κάνει επίτηδες, αλλά μόνο επειδή δεν έχει επαρκή γνώση και εμπειρία, εκτιμά ή λέει κάποια πράγματα που αντιμετωπίζονται από τους φίλους, συντρόφους, συναδέλφους κ.ά. με ένα μεγαλόπρεπο «Όλο βλακείες λες», «Ποτέ δεν έκανες κάτι σωστά» κ.τ.λ. Με τον τρόπο αυτόν, δεν θα περάσει χρόνος πολύς που τόσο η αυτοπεποίθηση όσο και η σχέση του με αυτά τα άτομα θα καταρρεύσουν.
Τα πιο συνήθη προβλήματα στη σχέση πατέρα-γιου:
1. Έλλειψη χρόνου
Σε πολλές χώρες, ο ρόλος του πατέρα περιορίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στο ρόλο αυτού που έχει το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης να συντηρεί οικονομικά την οικογένειά του. Ο ρόλος αυτός συρρικνώνει αισθητά τον κοινό χρόνο που μπορεί να διαθέτει για τα παιδιά του. Μία σχετικά πρόσφατη έρευνα στη Γαλλία κατέδειξε πως ένας πατέρας αφιερώνει, κατά μέσο όρο, 12 λεπτά την ημέρα στα παιδιά του. Ποιο είναι, άραγε, το ποσοστό αυτό στην πατρίδα μας;
2. Οι προσωπικές εμπειρίες του πατέρα
Οι προσωπικές εμπειρίες του πατέρα από τη σχέση του με τον δικό του πατέρα παίζουν, επίσης, πολύ σημαντικό ρόλο. Κανένας μας δεν μπορεί να αποστασιοποιηθεί από τα προσωπικά του βιώματα, ιδιαίτερα αν δεν έχει συνειδητοποιήσει το μέγεθος και την ποιότητα της επιρροής αυτής. Κανείς δεν μπορεί να δώσει -τουλάχιστον με τρόπο που να λαμβάνει υπόψη (και) τις ανάγκες του άλλου- κάτι που ο ίδιος ποτέ δεν έχει πάρει.
3. Προβλήματα στην επικοινωνία
Τα προβλήματα επικοινωνίας αποτελούν, συνήθως, ένδειξη προβλημάτων στη σχέση πατέρα-γιου. Όταν ένα παιδί, ιδιαίτερα μετά την ηλικία των 3 χρόνων, απευθύνεται συστηματικά στη μητέρα του για το οτιδήποτε το απασχολεί ή το προβληματίζει, τότε αυτό αποτελεί ένδειξη προβλήματος/εμπλοκής στην επικοινωνία/σχέση πατέρα-γιου. Εάν διατηρηθεί αυτή η «αποξένωση» των δύο, είναι πολύ πιθανό να γίνει ο πατέρας, στα μάτια του γιου του, ως ο κύριος υπεύθυνος των όποιων αποτυχιών του ή λανθασμένων επιλογών του αργότερα στη ζωή.
4. Ο ρόλος του θηριοδαμαστή
Εάν ο πατέρας αποδεχθεί και περιοριστεί στον άχαρο ρόλο -συχνά με την ενθάρρυνση ή προτροπή της μητέρας- αυτού που θα πρέπει να επιβάλει κάθε φορά την πειθαρχία και τις διάφορες «ποινές», τότε στερεί τόσο από τον εαυτό του όσο και από το παιδί του τη δυνατότητα να μοιράζονται ευχάριστες και ανέμελες στιγμές που να μπορούν να απορροφούν και να αντισταθμίζουν τις όποιες τυχόν στιγμές έντασης και αντιπαράθεσης προκύψουν. Εκτός αυτού, ο συγκεκριμένος διαχωρισμός ευθυνών δημιουργεί ένα ρήγμα στην ενιαία εικόνα που θα πρέπει να έχει το παιδί για τους γονείς του. Η ενιαία εικόνα διαχωρίζεται σε δύο διαφορετικές, δηλαδή, αυτή της «καλής μαμάς» που φροντίζει και επιτρέπει, και αυτή του «κακού μπαμπά» που τιμωρεί και απαγορεύει.
Ο ρόλος του φορέα πειθαρχίας και τιμωρίας, ιδιαίτερα στη διάρκεια της εφηβείας, είναι πολύ δύσκολος και, αν αποτελεί συνέχεια μιας ανάλογης στάσης από παλιά, είναι σχεδόν βέβαιο πως θα δημιουργήσει ψυχικό πόνο και έντονες συγκρούσεις ανάμεσα σε πατέρα και γιο.
Ο ρόλος αυτού που κυρίως τιμωρεί την ανεπιθύμητη και επιβραβεύει αποκλειστικά την εκάστοτε επιθυμητή συμπεριφορά μόνο άγχος, φόβο απόρριψης και χαμηλή αυτοεκτίμηση δημιουργεί στο παιδί, δημιουργώντας ταυτόχρονα εντός του και μία απειλητική πατρική εικόνα που θα το καταδιώκει σε όλη τη διάρκεια της ζωής του…
Η σημασία της ύπαρξης καλών στιγμών
Από τους αποτελεσματικότερους τρόπους αποτροπής συγκρούσεων ανάμεσα σε πατέρα και γιο είναι η ύπαρξη καλών στιγμών μεταξύ τους. Δεν χαλά το ίδιο εύκολα η διάθεσή μας με κάποιον που, πριν από λίγο, περάσαμε ευχάριστα μαζί του. Όταν οι καλές στιγμές μιας σχέσης υπερτερούν σημαντικά των άσχημων ή άτυχων στιγμών, τότε η σχέση αυτή έχει τις προϋποθέσεις να αντέξει τους οποιουσδήποτε κραδασμούς που τυχόν προκύψουν. Αν αυτό δεν υπάρχει, τότε δεν έχει ιδιαίτερη σημασία πόσο αποτελεσματικά ελέγχει ο γονιός -και συγκεκριμένα ο πατέρας- το θυμό, την απογοήτευση ή την απαξίωση του προς το γιο του.
Το παιχνίδι ή κάποια άλλη ελεύθερη δραστηριότητα αποτελούν, ίσως, το καλύτερο μέσο επικοινωνίας πατέρα-γιου, κυρίως έως και την προεφηβική ηλικία. Μέσα από αυτά, υπάρχει, μοίρασμα χρόνου, έγνοιας, ευχάριστων συναισθημάτων, σεβασμός, στοργή, εμπειρία και γνώση. Το παιδί, έχοντας στη φαρέτρα του τέτοιου είδους βιώματα, θα μπορεί αβίαστα να δίνει τα ίδια, όταν γίνει και το ίδιο πατέρας κάποτε.
Καθοδήγηση σε ευαίσθητα θέματα
Όταν έρθει η στιγμή να συζητηθούν «ευαίσθητα» θέματα που αφορούν στη σεξουαλικότητα, στη σχέση με το αντίθετο φύλο και τους συνομηλίκους, στη ζωή, στο θάνατο κ.τ.λ. ο πατέρας είναι το καταλληλότερο πρόσωπο για να ενημερώνει, να αποσαφηνίζει, να καθησυχάζει και να απαντά στα όποια ερωτήματα ή απορίες του γιου του. Με τον τρόπο αυτόν, το παιδί εισπράττει τα απαραίτητα εφόδια που χρειάζεται από τον σημαντικότερο εκπρόσωπο του φύλου του, ενισχύοντας ταυτόχρονα και τη σχέση του μαζί του.
Η έρευνα δείχνει πως τα άτομα που κάνουν διαφόρων μορφών σοβαρά εγκλήματα ή τρομοκρατικές ενέργειες έχουν, συνήθως, κακή έως ανύπαρκτη σχέση με τον πατέρα τους, μην έχοντας ταυτόχρονα καταφέρει να βρουν κάποιον άλλον ενήλικα που να λειτουργήσει για αυτούς ως θετικό πατρικό υποκατάστατο και πρότυπο. Η αγάπη και η κατανόηση που πήραν ήταν ελάχιστη, από τη στιγμή που ακόμα και οι μητέρες τους δεν ήταν σε θέση να κάνουν κάτι περισσότερο από το να υπάρχει μια στοιχειώδης τάξη στη ζωή τους.
Η οικογένεια και η οικογενειακή ζωή δεν έχουν να κάνουν με αυτό που οι περισσότεροι πιστεύουν, δηλαδή, με τη φροντίδα και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, και με τη στάση του κάθε γονιού ξεχωριστά απέναντι σε αυτά. Είναι, κυρίως και πάνω απ΄όλα, η ποιότητα που έχει η προσωπική και η κοινή ζωή των ενηλίκων της οικογενείας, δηλαδή, των γονέων. Αυτά είναι που καθορίζουν την ποιότητα της φροντίδας και της διαπαιδαγώγησης των παιδιών, και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι κάνουμε συνειδητά ο καθένας ξεχωριστά για το «καλό» τους.
