Ποιο σημείο θα είναι το απώγειο της επιστήμης; Ποιο είναι το πείραμα όλων των πειραμάτων; Εκείνο που θα αποτελέσει την απόλυτη αναβάθμιση της επιστημονικής μεθοδολογίας; Μα φυσικά το πιο σκληρό. Το πιο επικίνδυνο. Αυτό που δεν θα έπρεπε να σκεφτούμε ποτέ. Αυτό που δεν πρέπει να εδραιωθεί ποτέ. Το πείραμα εκείνο που θα είναι η απόλυτη καταστροφή. Το πείραμα που θα ελέγξει τον ανθρώπινο νου, που θα τον δαμάσει.
Το 1961, ο 27χρονος Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο Γέιλ, αποφάσισε να μελετήσει το κοινωνικό φαινόμενο της υπακοής στην εξουσία. Τελικά, προέκυψε ένα απ’ τα πιο γνωστά αντιδεοντολογικά πειράματα της ψυχολογίας, το πείραμα που έμεινε γνωστό στην ιστορία ως «το πείραμα του Μίλγκραμ».
To 1961 η ανθρωπότητα δεν είχε ξεχάσει ακόμα τα εγκλήματα των ναζί. Η επιστημονική κοινότητα προσπαθούσε να κατανοήσει το παράλογο της συμπεριφοράς των απλών στρατιωτών και αξιωματικών των SS, που είχαν εξολοθρεύσει εκατομμύρια άμαχους.
Μέχρι το το πείραμα του Μίλγκραμ η κυρίαρχη εξήγηση έλεγε πως ο λόγος αυτής της πειθήνιας συμπεριφοράς είχε να κάνει με την αυταρχική διαπαιδαγώγηση και την καταπιεσμένη παιδική ηλικία των Γερμανών. Ο Μίλγκραμ ήταν ένας από εκείνους που δεν ήταν πεπεισμένος για αυτή την εξήγηση. Και επιχείρησε να το αποδείξει μέσω του πειράματός του.
Τα υποκείμενα του πειράματός του συμμετείχαν εθελοντικά και ήταν κατά βάση φοιτητές, που θα αμοιβόντουσαν. Το ίδιο το πείραμα είχε ως εξής:
Οι φοιτητές χωρίζονταν σε ζεύγη και έπειτα από μια εικονική κλήρωση, ο ένας έπαιρνε το ρόλο του μαθητή και ο άλλος εκείνον του δασκάλου. Ο «μαθητής» δενόταν χειροπόδαρα σε μια ηλεκτρική καρέκλα και του περνούσαν ηλεκτρόδια σε όλο το σώμα. Στη συνέχεια του έδιναν να μάθει δέκα ζεύγη λέξεων.
Ο «δάσκαλος», από την μεριά του, καθόταν μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας έχοντας μπροστά του δέκα κουμπιά με ενδείξεις: 15 βολτ, 30 βολτ, 50 βολτ κλπ. Το τελευταίο κουμπί έγραφε: «450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος»!
Πίσω από τον «δάσκαλο» στεκόταν ο Μίλγκραμ που έδινε τις εντολές: «Θα λέτε την πρώτη λέξη απ’ τα ζεύγη στο μαθητευόμενο. Αν κάνει λάθος θα σηκώσετε το πρώτο μοχλό και θα υποστεί ένα ηλεκτροσόκ 15 βολτ. Σε κάθε λάθος θα σηκώνετε τον αμέσως επόμενο μοχλό».
Το πείραμα ξεκινάει. Ο «δάσκαλος» λέει τις λέξεις από το μικρόφωνο. Ο «μαθητής», που ήδη έχει τρελαθεί από τον φόβο του, αρχικά απαντάει σωστά, αλλά όχι για πολύ. Μόλις κάνει το πρώτο λάθος ο «δάσκαλος» γυρνάει να κοιτάξει τον Μίλγκραμ. Εκείνος του λέει να προχωρήσει στο πρώτο ηλεκτροσόκ και «δάσκαλος» υπακούει.
Όσο τα λάθη αυξάνονται και μαζί τους και τα βολτ, ο «μαθητής» έχει αρχίσει να πανικοβάλλεται για τα καλά. Φωνάζει να τον λύσουν για να φύγει και ο «δάσκαλος» κοιτάει τον Μίλγκραμ. Εκείνος του κάνει νόημα να συνεχίσει κανονικά την διαδικασία.
Το πείραμα συνεχίζεται: ο «μαθητής» πεθαίνει στον πόνο, ο Μίλγκραμ ψυχρά λέει πως η διαδικασια πρέπει να συνεχιστεί και ο «δάσκαλος», αν και εμφανώς προβληματισμένος, συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστο, έναν απλό φοιτητή που κλαίει. Δεν απαντάει πλέον ερωτήσεις και ο Μίλγκραμ λέει πως «η σιωπή ισοδυναμεί με λανθασμένη απάντηση»: το ηλεκτροσόκ συνεχίζεται.
Κάποια στιγμή, ο «μαθητής» χάνει τις αισθήσεις του και ο «δάσκαλος» είναι έντονα προβληματισμένος. «Μην ανησυχείτε. Το πείραμα είναι απολύτως ελεγχόμενο… Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό», λέει ο Μίλγκραμ.
«Μα είναι λιπόθυμος», λέει ο «δάσκαλος». «Δεν έχει καμιά σημασία. Το πείραμα πρέπει να ολοκληρωθεί. Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό», απαντάει ο Μίλγκαμ.
Πριν ξεκινήσει το πείραμα του ο Μίλγκραμ είχε κάνει ένα μίνι γκάλοπ ανάμεσα στους ψυχιάτρους και τους ψυχολόγους, ρωτώντας τους τι ποσοστό των εθελοντών θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό. Άπαντες απάντησαν πως κανείς δεν θα έφτανε ως το τέλος. Κι όμως έκαναν λάθος…
Μόλις το 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν εξαρχής να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο πείραμα και αποχώρησαν βρίζοντας τον Μίλγκραμ. Το υπόλοιπο 95% προχώρησε πολύ το πείραμα, φτάνομτας από τα 150 βολτ. Και το 65% έφτασε φτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό, τα πιθανότατα θανατηφόρα 450 βολτ!
Φυσικά, το μοναδικό πειραματόζωο ήταν ο «δάσκαλος» και το θέμα μελέτης το μέχρι που θα φτάσει. Ο «μαθητής» δεν ήταν φοιτητής, αλλά ηθοποιός, που είχε προσληφθεί από το Μίλγκραμ για αυτόν ακριβώς το «ρόλο». Δεν υπήρχε ηλεκτρισμός ούτε ηλεκτροσόκ. Απλά ένας ηθοποιός που υποκρινόταν.
Το πόρισμα ήταν αμείλικτο: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει, θα βασανίσει και ίσως σκοτώσει έναν άγνωστο του, αρκεί να δέχεται εντολές από κάποιον με κύρος και ταυτόχρονα να αισθάνεται πως δεν τον βαρύνει η ευθύνη αφού εκείνος «απλά ακολουθούσε τις διαταγές».
Το 5% φυσικά που αρνήθηκε να συμμετάσχει, είναι φυσικά η απόδειξη πως η ανθρώπινη φύση, τελικά δεν μπορεί να ελεγχεί απόλυτα, πως η βούληση διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, ακόμα και αν οι συνθήκες είναι ίδιες για όλους.
Τα υποκείμενα του πειράματος του Μίλγκραμ, οι εθελοντές φοιτητές, μάθαιναν έπειτα από το τέλος του πειράματος ποιος ήταν ο στόχος του. Μάθαιναν ότι ο «μαθητής» ήταν ηθοποιός και ότι δεν είχε ποτέ υποστεί ηλεκτροσόκ.
Ο Μίλγκραμ τους το έλεγε για να τους ανακουφίσει, αλλά πέτυχε το ακριβώς αντίθετο. Αυτοί οι άνθρωποι, ειδικά το 65% που είχε φτάσει ως τον τελευταίο μοχλό, πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους κυνηγημένοι από τις τύψεις. Γιατί συνειδητοποίησαν ότι τελικά δεν ήταν τόσο αθώοι όσο ήθελαν να πιστεύουν…
